کوه زیبد

قله زیبد

کوه زیبد یکی از قله‌های مرتفع رشته کوه سیاه کوه یا قُهستان است. قهستان رشته کوهی است که از بجستان در غرب تا بیرجند در شرق ایران ادامه دارد. بالاترین نوک کوه زیبَد، قله تیر مَهی نام دارد که ۲۵۵۷ متر از سطح دریا، و ۴۳۱ متر بالاتر از تپه‌های اطراف است. عرض در پایه ۵٫۵ کیلومتر است. بالاترین نقطه در مجاورت کوه زیبد ۲۷۷۵ متر از سطح دریا است که در ۱۷٫۷ کیلومتری جنوب شرقی زیبداست و قله سیاه کوه (فردوس) نام دارد این کوه در دهستان زیبد قرار دارد و درصوفه ،محوطه قلعه شهاب - کلاته ختومه و کلاته عزیز در تنگل زیبَد و دامنه آن واقع شده‌است. از این کوه در شاهنامه فردوسی بنام کوه زیبد و کوه گنابد یاد شده‌است. این رشته کوه در منطقه گناباد بنام زیبد و براکو معروف است اما در فردوس به آن سیاه کوه نیز می گویند. فاصله قله کوه زیبد تا قله کوه دماوند بلندترین قله ایران ۷۰۰ کیلومتر است.

بالاترین قله کوه زیبد که تا خرداد ماه برف دارد را تیر ماهی می گویند گفته شده این نام منسوب است به ماهوی، مرزبان مرو، که دستور قتل یزدگرد سوم را داده است و بدین منظور نیزک ترخان را عازم زیبد نموده است تا یزدگردسوم را که عازم مرو بود اسیر کند یا به قتل برسانند. نامیده شدن به زیبد نیز به دلیل وجود دهستان تاریخی زیبد در دامنه‌ی شمالی این کوهستان است.

Sarv Zibad and mount zibad

mountain Zibad Gonabad

ویرانه‌های ناشی از تخریب توسط سارقان آثار باستانی

بقایای قلعه زیبد

آب و هوای دامنه کوه زیبد سرد کوهستانی است. میانگین سالانه دما در منطقه ۱۷ درجه سانتی گراد است گرم‌ترین ماه تیر ماه است که میانگین دمای ۳۰ درجه سانتی گراد است، و سردترین دیماه است و ۱ درجه سانتی گراد میانگین میزان بارش سالانه ۲۱۱ میلی‌متر است. با میانگین ۵۸ میلی‌متر، اسفند پرباران ماه است، و ماه خشک و بی آب تیر ماه است با ۱ میلی‌متر باران.سنو - زیبد - روچی - سقی و کلات روستاهای بزرگ دهستان زیبَد هستند.

تمامی منطقه کوه زیبد جزو مناطق حفاظت شده ملی است زیرا گونه های نادری از حیوانات در آن زندگی می کنند در دامنه‌های این کوه گونه‌های نادری از گیاهان مانند شاتره، زیره، ریواس، خار انگبین، انجیر کوهی، تاقوک و شیب می روید و حیواناتی مانند لاک‌پشت، آهو وبزکوهی از آن‌ها تغذیه می‌کنند.[3]

در شاهنامه به این کوه کوه گنابد (یا کنابد) نیز گفته شده است که بر اساس شاهنامه فردوسی و منابع تاریخی جنگ دوازده‌رخ در آنجا روی داده است.در کتاب‌هایی از جمله تاریخ جهانگشای، طبقات ناصری، نزهة القلوب و فتوح البلدان و کتاب جغرافیای گناباد سلطان حسین تابنده نیز به آن اشاره شده است.

کوه گنابد و یا کوه زیبد یک کوه اسطوره یا افسانه هم تلقی می‌شوداین کوه منطبق با رشته کوه بین فردوس و گناباد است. این کوه بنام رشته کوه براکوه، سیاه کوه و کوه گناباد و کوه زیبد نامیده می‌شده‌است و در برهه تمام رشته کوه از بجستان تا بیرجند را قهستان می نامیدند. کوه گنابد در واقع رشته کوهی است که شهرستان فردوس و گناباد را از یکدیگر جدا می‌کند. امروزه در شهرستان گناباد دامنه این کوه از سنو تا کلات را براکو و یا کوه زیبد می‌گویند در شهرستان فردوس و دهستان برون به آن قله کوه تیرماهی گفته می‌شود. بنا بر نوشته لباف خانیکی رشته براکوه گناباد را در بخش شرقی آن که شامل کلات تا کاخک می‌شود کوه گنابد می‌گفته‌اند و بخش غربی آن کوه زیبد نام داشته‌است.

در شاهنامه فردوسی در جنگ دوازده رخ در وصف لشکر ایران و لشکر توران 11 بار نام زیبد و 12 بار نام گنابد آمده است. در بعضی نسخه‌ها کنابد و در بعضی گنابد آمده است، ولی درست آن گنابد هست زیرا در نسخ قدیمی گ را به صورت ک می‌نوشته‌اند:

1. یکی سوی کوه گنابد برفت - دگر سوی زیبد خرامید تفت.
2. ز زیبد زمین تا گنابد سپاه - در و دشت از ایشان کبود و سیاه .

ز کوه کنابد برون شد سپاه بشد روشنایی ز خورشید و ماه

• زیبد
• جنگ دوازده‌رخ
• درصوفه
• گناباد
• محوطه قلعه شهاب
• قلعه زیبد
• قهستان
• فردوس
• شاهنامه
• سرو زیبد
• دشت ریواس زیبد
• گودرز
• کاریز کیخسرو قنات قصبه
• دهستان زیبد
• دشت ریواس زیبد
• کلات
• کاریز زیبد

• آیین‌های یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال. مجله دریای پارس
  • شاهنامه آنلاین. جنگ دوازده رخ
• قلعه زیبد محل سکونت یزدگرد و گودرز مجله دریای پارس
• اولین فستیوال ۱۲ رخ در مجموعه قلعه زیبَد برگزار شد.
• اولین مراسم بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ در زیبَد گناباد
• بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ بایگانی‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۰۲ توسط Wayback Machine
• روزنامه مردم سالاری، قنات گناباد میراث علمی و فرهنگی ایرانیان (ویژه نامه 44) 29/11/1394
• هفته‌نامه پیک خورشیدشماره ۳۳ اسفند ۱۳۹۴
• خراسان روزنامه صبح ایران، مصاحبه با دکتر عجم ۲۹ بهمن ۱۳۹۴ شماره ۱۹۱۹۶

• نسخه آنلاین کتاب تاریخ و جغرافیای گناباد
• زمانی، عباس (۱۳۷۳). گناباد پیر تاریخ سه اثر تاریخی گنابادزیبد. مشهد: نشر مرندیز.
• شاهنامه آنلاین. جنگ دوازده رخ
• زمانی، عباس. سه اثر تاریخی زیبَد. مجله بررسی‌های تاریخی، شماره ۴۱، مهر و آبان ۱۳۵۱ (۲۴ صفحه - از ۴۳ تا ۶۶)
• کوه زیبَد محل اقامت یزدگرد و کیخسرو مجله دریای پارس.
• اولین مراسم بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ در زیبَد گناباد برگزار شد.
• تصاویر مراسم بزرگداشت فردوسی در محل واقعه جنگ دوازده رخ بایگانی‌شده در ۲۰۱۸-۱۰-۰۲ توسط Wayback Machine
• مصاحبه روزنامه خراسان روزنامه صبح ایران شماره ۱۹۱۹۶–۲۹/۱۱/۱۳۹۴ با دکتر محمد عجم
• کتاب نبرد دوازده رخ چاپ اول ۱۳۹۳ نوشته نویدی مهر، مشهد، انتشارات آستان قدس. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۰۲-۰۹۸۵-۱
• خالقی مطلق، جلال (بهار ۱۳۷۴). «کیخسرو و کوروش». مجله ایران‌شناسی. تهران (۱). بایگانی‌شده از اصلی در ۶ دسامبر ۲۰۱۲.نگهداری یادکرد:تاریخ و سال (رده)
• روزنامه همشهری، دومین همایش ۱۲ رخ در زیبد گناباد
• روزنامه عصر اقتصاد23/2/97 بایگانی‌شده در ۱۷ مه ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine
• نسخه آنلاین کتاب تاریخ و جغرافیای گناباد
• متن اشعار دوازده رخ در شاهنامه