ریاب (گناباد)
روستای ریاب در دشت گناباد (در اراضی دشتی - دامنه‌ای) واقع شده‌است. روستای هدف گردشگری ریاب در ۳ کیلومتری غرب گناباد واقع شده و فاصله اندکی با قنات قصبه گناباد دارد. ریاب از جاده بین روستایی آغاز و به دسترسی‌ها در پایین‌ترین رده‌ها ختم می‌شوند. معبر اصلی روستا، جهت جنوب‌شرقی به شمال‌غربی دارد و با دو مسیل با جهت جنوب‌غربی به شمال‌شرقی قطع می‌شود.
به‌طور کلی اقلیم بومی منطقه به علت واقع شدن در حاشیه کویر و دوری از دریا از نوع آب و هوای صحرایی و بیابانی گرم و خشک است. از مهم‌ترین ویژگی‌های اقلیم منطقه پدیده خشکی است. این روستا از نظر پهنه‌بندی اقلیمی، در اقلیم گرم و خشک قرار دارد.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور |  ایران |
| استان | خراسان رضوی |
| شهرستان | گناباد |
| بخش | بخش مرکزی |
| دهستان | حومه |
| نام محلی | ریو |
| مردم | |
| جمعیت | ۸۷۴ نفر (سرشماری ۹۵) |
| جغرافیای طبیعی | |
| ارتفاع از سطح دریا | ۱۱۳۰ متر |
| کد آماری | ۱۶۱۶۲۷ |
عمده آب کشاورزی از قنات آن تأمین می‌شود. مزار ابومنصور ریابی در نزدیکی مظهر قنات قرار دارد. ساکنین بیشتر به کشاورزی سنتی مشغول هستند.بناهای مسکونی قدیمی همه گلی با تزیینات آجری می‌باشند.مسجد، درقلعه، انبارآب بالای ده، انبارآب قلعه، مزارابومنصور، برجهای قلعه، مدرسه قدیم، حمام و....از جمله دیدنیهای این روستا است.
ریاب دارای هزار سال تاریخ مکتوب بوده و جزو قدیمی‌ترین روستاهای گلی کشور به حساب می‌آید. این روستا در سال 1387 هجری شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. روستای ریاب در طی سالیان متمادی که از عمرش می‌گذرد چندین بار تغییر مکان داده است، به گونه ایکه هم‌اکنون قبرستان قدیمی ده در درون بافت مسکونی واقع شده و مردم اقدام به ساخت خانه بر روی آن نموده‌اند. قبرستان جدید ده در کنار دهانه قنات و در مجاورت مزار خواجه ابومنصور ریابی قرار دارد.
وجه تسمیه
ریاب بر خلاف اعتقاد بعضی در مورد وجه تسمیه آن که معتقدند «ری آب» است، تسمیه صحیح آن «رمی آب» است، زیرا رشته قنات طولانی آن بیش از بیست کیلومتر امتداد دارد و از جنوب‌شرقی به طرف شمال غربی در امتداد است.
سلطان حسین تابنده گنابادی قطب دراویش گنابادی در کتاب مفصل خود با عنوان تاریخ و جغرافیای گناباد می‌گوید:
ریاب دارای آب شیرین و گوارا است و در واقع بدین علت اصل آن روی آب بوده‌است.
چگونگی شکل‌گیری و هسته اولیه
مشخصات و ویژگی‌های زمین و عوارض طبیعی بستر روستا در شکل‌گیری سیمای کالبدی روستا نقش عمده‌ای ایفا می‌کند. در زمره این ویژگی‌ها شکل پستی‌ها، جنس زمین، موقعیت آن نسبت به عوارض طبیعی مثل رودخانه و … تأثیرات بارزتری دارند. ریاب روستایی مسطح و صفحه‌ای است که بدون برنامه از پیش تعیین شده در دشت شکل گرفته‌است. عمده‌ترین عامل قابل تشخیص در شکل‌دهی معابر روستا شکل‌گیری معابر همراه به حرکت آب و مسیر نهرها و رودخانه‌های جاری در روستا است. هسته اولیه روستا در حدود ۲۰۰ سال قبل به‌وجودآمده‌است و مرحله اول توسعه روستا از مرکز روستا در محل قلعه آغاز شد و به تمامی جهت‌ها به خصوص شمال و شمال‌شرق گسترش یافت (البته در ادامه اشاره خواهد شد روستا قدمتی بیش از این دارد و ظاهراً این مدت مربوط به روستای کنونی است). گرایش رشد روستا ابتدا به سمت شمال‌غرب نمایان است. در این مرحله وسعت روستا بسیار کم بود، الگوی معماری در بخش کهن روستا برای مدت‌های مدیدی ثابت ماند و به همین سبب امکان تفکیک زمانی وجود ندارد. فقط حضور قلعه را به‌عنوان هسته اولیه روستا می‌توان ذکر کرد. بناهای این بخش آب‌انبار مسجد و سردابه‌های مشرف به مسجد حمام ساختمان‌های سه‌گانه خوانین روستا (خاندان ناصریان ) از این جمله هستند.
مرحله بعدی توسعه تا زمان انقلاب اسلامی در جهت شرق هسته اولیه اتفاق افتاد. وجود باغات از عوامل اصلی این تغییر جهت بود. بعد از این مرحله روستا با کمبود اراضی مناسب توسعه روبه‌رو شد، زیرا بافت آن از طریق شمال و شرق توسط باغات محصور شده‌است.
قلعه
این روستا دو قلعه تودرتو دارد که هر قلعه دارای برج و بارویی جداگانه است. درون قلعه میانی مهمان‌خانه بزرگی بوده که سالخوردگان روستا آن را به یاد دارند. درداخل قلعه دوم خانه‌های متعددی وجود داشته که افراد خارج قلعه خواروبار و اشیاء قیمتی خود را در آنجا می‌گذاشتند. قلعه اصلی روستا به شکل مربع بوده و هر ضلع آن صد قدم طول دارد. دیواره‌های قلعه از جنس گل به همراه سنگ‌های ریز و درشت است که وجود سنگدانه‌ها قابل تشخیص است. در ۴ گوشه این مربع، ۴ عدد برج برای نگهبانی ساخته شده‌است. ۲ عدد برج هم در داخل قلعه ساخته شده بود که وظیفه حفاظت داخلی قلعه را بر عهده داشت. حداقل ارتفاع این برج‌ها ۱۰ متر بوده‌است.
دورتادور این قلعه خندقی به عرض تقریبی ۶ متر و عمق ۴ متر کنده شده بود که در مواقع خطر دشمن آن را پر از آب می‌کردند تا راه آنان را سد کنند که خود محافظی دیگر برای قلعه بود. هم‌اکنون خندق به علت آلودگی پر شده‌است. دو برج دیگر در روستای ریاب وجود دارد که در قسمت غربی روستا است. برج کوچک در حاشیه محور شرقی به غربی روستا و برج بزرگ ضلع غربی در مجاورت منزل علیپور قرار دارد. این برج با تناسبات زیبای حاکم بر عرض طول و ارتفاع و طاق زیبای مستقر در گذر برج کنگره‌های متناسب در لبه برج و بازشوهای ظریف اطراف آن جزء یکی از شاخص‌های عمده معماری است. این برج ۴ طبقه بوده و هر قسمت مخصوص یک عمل در نظر گرفته شده بود.طبقهآخر آن محل نگهبانی بوده‌است.
خانه ناصریان
در چوبی این خانه بزرگ، به یک هشتی باز می‌شود که محل انتظار مهمان‌ها بوده‌است. هشتی طوری قرار دارد که به هیچ وجه داخل خانه دیده نمی‌شود. پس از هشتی وارد یک راهرو می‌شویم که ما را به درون حیاط خانه رهنمود می‌کند. این خانه‌ها هیچ‌گونه پنجره‌ای به بیرون ندارد و تمام درها و پنجره‌ها به سمت حیاط خانه باز می‌شود. حیاط خانه محوطه‌ای به مساحت ۱۷۵ متر است که به جز قسمت باغچه از خشت‌های خام پوشیده است. در قدیم حوضچه‌ای زیرزمینی در وسط حیاط قرار داشته که برای ذخیره آب استفاده می‌شده‌است.
یکی از جاذبه‌های خاص این روستا پخت نان است. در روستاهای گناباد حرفه پخت نان مختص زنان است. ابتدا آرد را با آب و خمیر ترش به میزان مناسب مخلوط کرده و از آن خمیر می‌سازند. آنگاه خمیر را اصطلاحا «چونه» کرده و پس از پهن کردن به دیوارهای تنورهای هیزمی می‌چسبانند تا پخته شود. در روستای ریاب انواع مختلفی از نان‌ها طبخ می‌شود.
نمد مالی
نمد مالی یکی از حرفه‌های بومی صنعتگران روستاهای گناباد است. محصولاتی مانند کلاه نمدی، پالتو نمدی، نمد زیرانداز از جمله فرآورده‌هایی است که علاوه بر رفع نیازهای روستاییان به گردشگران و مسافران نیز عرضه می‌شود.
معماری خانه‌ها
معماری کویری خانه‌های بافت تاریخی ریاب به سبک معماری خانه‌های مناطف کویری شباهت دارد. کارشناسان برای اولین بار در این منطقه با بادگیرهایی مواجه شدند که مانند بادگیرهای یزد، با دریچه‌ای مستقیما به سردابه متصل می‌شوند. دیگر تزیینات این خانه‌ها نیز بسیار قابل توجه است. به‌طور کلی بناهای ریاب شاید بر خلاف عمارت‌های یزد و اطراف آن باشکوه نباشند، اما زیبایی خاص خود را دارند که همین ویژگی از جمله مواردی است که این روستا را در ردیف روستاهای هدف گردشگری در استان خراسان قرار داده است. این بناها تمامی نیازهای ساکنان خود را برآورده می‌کنند. در اغلب کوچه‌های این محله، ساباط یا سقف‌هایی برای ایجاد سایه ساخته شده‌اند و تمامی خانه‌ها دارای سردابه، حوضخانه و بادگیر هستند. جهت خانه‌ها نیز به گونه‌ای است که وزش بادهای کویری، ساکنان منازل را در گرمای طاقت‌فرسای روزهای بلند تابستان خنک کند. وجود حیاط‌های خصوصی داخلی و معطوف شدن خانه‌ها به این حیاط‌ها از ویژگی‌های معماری در این منطقه است. این حیاط‌ها به‌عنوان عامل ایجاد رطوبت اهمیت فراوان دارند. اتاق‌ها که رو به حیاط باز می‌شوند نسبت به باد و طوفان شن و سرمای شدید محافظت می‌شوند. نمونه بارز این معماری را می‌توان در مسجد روستا با صحن حیاط گسترده دید. بناهای مسکونی قدیمی همه گلی با تزیینات آجری هستند. این روستای زیبا علاوه بر طبیعت سرسبز و خرم جاذبه‌های تاریخی بسیاری دارد. از جمله می‌توان به بافت قدیمی روستا با معماری سنتی و تعداد زیادب خانه‌های مسکونی قدیمی اشاره کرد. مسجد، درقلعه، انبار آب بالای ده، انبار آب قلعه، مزار ابومنصور، برجهای قلعه، مدرسه قدیم، حمام و... از جمله دیدنیهای این روستا است.
معماری خانه‌های ریاب به سبک معماری مناطق کویری می باشد. بادگیرهای خانه¬ها در ریاب همچون بادگیرهای یزد، با دریچه ای مستقیما به سردابه متصل می‌شوند. در اغلب کوچه‌های این محله، ساباط یا سقف‌هایی برای ایجاد سایه ساخته شده‌اند و تمامی خانه‌ها دارای سردابه، حوضخانه و بادگیر هستند. این روستا دو قلعه تودرتو دارد و هر قلعه دارای برج و بارویی جداگانه است. در داخل قلعه دوم خانه‌های متعددی وجود داشته که اشیاء قیمتی را در آنجا می گذاشتند و در صورت سقوط قلعه اول به آنجا پناه می بردند. قلعه اصلی روستا به شکل مربع است و در چهار طرف این مربع، چهار برج برای نگهبانی ساخته شده است. دو برج هم در داخل قلعه احداث شده که وظیفه حفاظت داخلی قلعه را بر عهده داشته است. اطراف این قلعه خندقی کنده بودند که در مواقع خطر هجوم دشمن آن را پر از آب می‌کردند تا راه دشمنان را سد کنند. دو برج دیگر نیز در روستای ریاب وجود دارد که در قسمت غربی روستا است. این روستا در سال ۱۳۸۷ شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بوم‌گردی در روستای ریاب
ریاب دارای هزار سال تاریخ مکتوب بوده و جزو قدیمی‌ترین روستاهای گلی کشور به حساب می‌آید. روستای ریاب طی سالیان متمادی که از عمرش می‌گذرد چندین بار تغییر مکان داده است، به گونه‌ای که هم‌اکنون قبرستان قدیمی ده در درون بافت مسکونی واقع شده و مردم اقدام به ساخت خانه بر روی آن کرده‌اند. ریاب غربی‌ترین و مرتفع‌ترین دهات گناباد است. جمعیت این روستا طبق آمار سال ۱۳۰۹ حدود ۱۲۰۰ نفر بوده که خود دلیلی بر عظمت این روستا است. قبرستان جدید ده در کنار دهانه قنات و در مجاورت مزار خواجه ابومنصور ریابی قرار دارد.
کیوان قزوینی در کتاب بحیره در شرح حال ابومنصور ریابی می‌نویسد:
با این گفته‌های می‌توان دریافت بافت معماری مهندسی ریاب، ۱۰ قرن سابقه دارد.
این روستا در سال ۱۳۸۷ شمسی در زمره آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است. در سال‌های اخیر و با قرار گرفتن در فهرست روستاهای هدف گردشگری، سازمان میراث فرهنگی نیز اقدام به مرمت بخش‌هایی از این روستای تاریخی کرده‌است. اداره میراث فرهنگی معتقد است این روستا با معماری خاص خود قابلیت تبدیل شدن به یک مجموعه تاریخی گردشگری دارد. سازمان میراث فرهنگی برای جلوگیری از نابودی بافت فرسوده که نشانی از معماری اصیل ایرانی است، بازسازی خانه‌ها و بافت تاریخی را در دستور کار خود قرار داده است و اعتقاد دارد با انجام چنین کارهایی بوم‌گردی در این روستای تاریخی رونق می‌گیرد و ظرفیت‌های نهفته روستا شکوفا می‌شود. در حال حاضر و با توجه به ایجاد زیرساخت‌های گردشگری از جمله ایجاد اقامتگاه روستایی در ریاب در تعطیلات نوروز شاهد حضور روزانه ۷۰۰ الی ۱۰۰۰ نفر از مسافران نوروزی و گردشگران به این روستا هستیم. خوشبختانه موج بسیار خوبی در روستای هدف گردشگری ریاب ایجاد شده، به گونه‌ای که مردم و ساکنان روستا نیز با هدف تبدیل شدن این روستا به یک مقصد زیبای گردشگری در استان تلاش می‌کنند و در حال حاضر برخی از مالکان خانه‌های تاریخی این روستا برای ثبت خانه‌های خود پیشقدم شده‌اند. به گونه‌ای که اولین اقامتگاه روستایی در ریاب چندی پیش با حضور و اسکان تعدادی از گردشگران اروپایی در این روستا افتتاح شد.
اهالی ریاب از مهمانان و گردشگران روستا با بازی‌های محلی، رقص‌های محلی به‌ویژه چوب بازی، کشتی سنتی و آوازها و موسیقی محلی (با سازهای نی، دوتار، سرنا و دهل) استقبال می‌کنند. همچنین در سفره‌های خود با غذاهای محلی مانند آش، اشکنه، تخم مرغ شیره، گرماست، بلغور، قطاب، جوش پره، کلومپه، توگی و جنگل و لبنیات محلی پذیرایی می‌کنند.ر
منابع
- موسوی شهری، سید رضا. فرهنگ واژگان گویش گنابادی به همراه (اتیمولوژی برخی واژه ها).انتشارات ایرانا 1397 خورشیدی
پیوند به بیرون
| مرکز شهرستان | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بخش |
| ||||||||||||