چهارطاقی

چهارتاقی قلعه ضحاک بازمانده از دوره اشکانی از نخستین نمونه‌های چهارطاقی در ایران

چهارتاقی نیاسر

چهارطاقی خیرآباد

تپه میل

1-چهار طاقی شهر ایج در استان فارس یکی از نمونه های چهار طاقی سالمی است که از دوره ی ساسانیان به یادگار مانده است و این چهار طاقی م توان یکی از نادر ترین بناهایی که از ساسانیان به جا مانده را یاد کرد و یکی از خصوصیات این چهار طاقی که خود را از دیگر چهار طاقی های جهان متمایز می دارد ساختن ساعت خورشیدی در این بنا است که زمان ساسانیان مردم این منطقه ساعت را می شناختند و با سوراخی که در سقف آن پدید آورده بودند و ساعت نشانی که در سقف آن درست کرده اند با گذر نور خورشید از این منفذ یا سوراخ دقیقا ساعت را بدون کم یا زیاد را نشان می دهد و یکی از شاه کارهای آن دوره و حتی در همین دوره نیز می توان بر شمرد .۱. از دوره اشکانی، که دوره شکل‌گیری چهارطاقی دانسته شده، دو چهارطاقی مهم برجای مانده است:

الف. چهار طاقی قلعه ضحاک بر بالای صخره‌ای بین مراغه و زنجان، که دوازده متر ارتفاع دارد و در سه ضلع، دهانه طاق‌دار بزرگ و در ضلع دیگر پنجره کوچکی دارد و به دلیل تزیینات متنوع، احتمالاً بنایی غیرمذهبی و اقامتگاه حاکم قلعه بوده‌است.

ب. چهار طاقی بازه‌هور، در نزدیکی روستای رباط سفید، بین تربت حیدریه و نیشابور، که با ماسه و ملات گچ و سنگ لاشه ساخته شده‌است. ابعاد هر ضلع آن حدود پانزده متر است و روی جرزها، با قطعات سنگی تخت، طاقهای ضربی ایجاد شده‌است.

۲. ساخت بنای چهارطاق در دوره ساسانی برای انواع بناها نیز ادامه یافت و به اوج خود رسید و در بناهای مذهبی چهارطاقی هم در ساخت آتشگاه‌ها و هم در اتاق اصلی آتشکده‌ها که پوشش گنبدی با زمینه مربع داشت، به کار رفت.

الف. آتشکده کُنارسیاه در جنوب فیروزآباد شامل دو بنا، یعنی آتشگاه و چهارطاق، با راهرو پیرامونی است که با «طاقْ آهنگ» پوشیده شده‌است.

ب. آتشگاه فیروزآباد از سنگ تراشیده با گنبدی آجری است، شامل یک محوطه چهارگوش مرکزی با دهانه‌های عمیق بزرگ در هر طرف و چهار در محوری و الحاقی در اطراف آن

ج. چهارطاقی نیاسر نزدیک کاشان، متعلق به زمان اردشیر اول ساسانی، یک چهارطاقی با نقشه سنّتی است که گنبد آن شامل هشت قالب گچی ترکیب شده با نی در لابه‌لای اندود داخلی طاق و در نوع خود بی‌نظیر است.

د. آتشکده آذرگشنسب تخت سلیمان، در جنوب آذربایجان غربی، نیز از بهترین چهار طاقی‌های دوره ساسانی است.

در فیروزآباد (گور)، باکو، فراشبند، جره، نطنز، کازرون، آتشکوه، نیاسر (متعلق به دورهٔ اردشیر اول ساسانی)، نویس در حوالی ساوه، عبدل‌آباد بردسکن و جاهای دیگر باقی‌مانده‌است. آتشکده آذرگشنسب در تخت سلیمان نیز از نمونه‌های چهارطاقی‌های دوره ساسانی است.[2] بیشتر چهارطاقی‌های مذکور، وابسته به آتشکده‌ها و محل استقرار آتش و اجرای مراسم دینی، و سایبان دائم برای آتش بوده‌اند.[3]

مسجد جامع اردستان

مسجد کاروانسرای دیر گچین که در دوران قبل از اسلام کاربری چهارطاقی را داشته است.

در دوره اسلامی از طرح چهارطاقی در شماری از بناهای غیردینی، چون کوشک‌ها، نیز استفاده شده‌است. برخی از چهارطاقی‌ها نیز در دوران اسلامی به مسجد یا امامزاده تبدیل شده‌اند. از طرح‌های چهارطاقی، به‌سبب قابلیت‌های بسیار در فضاسازی، در گستره زمانی و مکانی و در بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده شده‌است.[4]

در دوره اسلامی، از چهارطاق ابتدا در مساجد مستقلاً استفاده شد و سپس ایوان با آن تلفیق، و مساجد بزرگ‌تر با اجزای بیشتر تشکیل شد، مانند مسجدجامع اردبیل. مسلمانان در به کارگیری طرح چهارطاق در ساختمان مساجد، آتش و آتشدان را از فضای داخلی برداشتند و ضلع قبله را با دیوار و نماد قبله پوشاندند و برای باطنی‌تر شدن فضای چهارطاق و عدم توجه به خارج، درگاه‌ها و ایوان‌ها و راهروها و حیاطهای داخلی و درها و دیوارهای خارجی را افزودند. محور اصلی نیز در جهت قبله قرار گرفت. همچنین بنا که در بلندی‌های خارج شهر ساخته می‌شد، پس از تبدیل شدن به مسجدجامع در مرکز شهر احداث گردید. ابعاد بزرگ مساجد جامع تغییراتی را در چهارطاقی به دنبال داشت و جرزهای جسیم جانبی به جای قوس‌ها به کار گرفته شد. در این روند، چهارطاقی‌های ساسانی اساس برخی از مساجد بزرگ ایران شدند که به مسجد ـ کوشک نیز شهرت یافته‌اند. بازمانده‌ای منحصر به فرد، که شکل اولیه آن تا حدودی حفظ شده و از هر چهار طرف باز و فاقد محراب است، چهارطاقی مجردی است میان حیاط مصلای یزد.

۱.مسجد جامع اردستان

۲.مسجد جامع برسیان

۳.مسجد جامع بروجرد

۴.مسجد جامع نطنز

۵.مسجد جامع گلپایگان

۶.مسجد جامع اصفهان

۷.مسجد جامع قزوین

۸.مسجد جامع قم

۹.مسجد جامع ساوه

آرامگاه اسماعیل سامانی

آرامگاه سلطان سنجر

چهارطاقی در مساجدِ دارای تالار مستطیل نیز به کار رفته است، مانند مسجد محمدیه یزد که در وسط نقشه مستطیل، تالاری مربع با گنبدهای مدور تعبیه شده که شبیه چهار طاقی‌های دوره ساسانی، نظیر نیاسر کاشان، است.

این سازه و نقشه خاص در معماری مساجد در خارج از محدوده امروزی ایران نیز رواج یافت که از آن جمله است: مساجد دیگ‌گران در هزاره در شمال شرقی بخارا و چهارستون در ترمذ و تلختن بابا در ترکمنستان، وضوخانه مسجد ابن‌طولون در مصر، قُبّةالبرودیین در مراکش، مسجد بزرگ وان در ترکیه، و مسجد تحفهْ والا در دهلی، که ویرانه‌های باقی‌مانده بخش مرکزی آن نشان‌دهنده ساختمان بنای آن براساس چهارطاق است.

معماری آرامگاه‌ها نیز تا حدود زیادی از طرح‌های چهارطاقی دوره ساسانی متأثر است، گرچه در این نمونه‌ها طرح اصلی دستخوش تغییراتی شده‌است، مانند تبدیل دهانه‌های بزرگ به درگاه‌های کوچک و در مراحل بعد به طاق‌نماهای تزیینی. آرامگاه اسماعیل سامانی در بخارا از نمونه‌های اولیه آن است؛ که به‌ویژه در آسیای مرکزی و هند بسیار از آن تقلید شده‌است، از جمله در مقبره سلطان سنجر در مرو، آرامگاه هوشنگ شاه در ماندو در هند و آرامگاه سلطان بَلبَن در دهلی که از اولین نمونه‌های معماری اسلامی در هند به‌شمار می‌رود و همچنین نمونه‌های معاصر آن همچون مزار قائد. آرامگاه شیخ عثمان مروندی در سیهوان هند، در میان سده‌های هشتم تا دهم به‌تدریج تکمیل شده‌است. این مقبره چهارطاقی است که نمای بیرونی آن کاشی‌کاری شده و ورودی آن پیش‌طاقی دارد. بناهای آرامگاهی با الگوی چهارطاقی، از طریق آسیای مرکزی، تا چین نیز گسترش یافت. قدیم‌ترین آرامگاه اسلامی در کانتون چین، به این سبک بنا شده‌است. نشانه‌های به‌کارگیری چهارطاق در آرامگاه‌های فاطمی، مرابطون، ایوبی و ممالیک در مصر نیز یافت می‌شود.[5][6][7]

• چهارتاقی دانشمندان ایرانی
• آتشکده
• فهرست چهارطاقی‌های ایران

• آثار ایران، آندره گدار، یدا گدار، ماکسیم سیرو و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۶۵

• یاغش کاظمی. «چهارتاقی‌ها و آتشخانه‌های ایران» (PDF). دوفصلنامه دانش مرمت و میراث فرهنگی، ویژه‌نامه آتشکده‌ها و آتشگاه‌های ایران. دریافت‌شده در ۸ اسفند ۱۳۹۶.

• "چهارتاقی‌ها و آتشخانه‌های ایران"، دوفصلنامه دانش مرمت و میراث فرهنگی، ویژه‌نامه آتشکده‌ها و آتشگاه‌های ایران