پنگان

بر اساس بررسی‌های اولیه ساعتی آبی در ایران دست کم ثبت مکتوب و کاربرد ۲۴۰۰ ساله دارد.

کالیستنس مورخ یونانی که در لشکرکشی اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را به‌طور منظم یادداشت می‌کرد دریادداشتی که بعداً با محاسبات تقویمی معلوم شده که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته‌است: در اینجا (ایران)، در دهکدهها که آب را بر حسب نوبت به کشاورزان برای زراعت می‌دهند، یک فرد از میان آنان (کشاورزان) انتخاب می‌شود تا بر زمان نوبت (تقسیم زمانی سهم) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می‌نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در آن تعبیه شده‌است در ظرفی بزرگ‌تر و پر از آب قرار می‌دهد که پس از پر شدن ظرف کوچک (یک بار یا چند بار) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می‌گیرد، آب را قطع و آن را به جوی کشاورز دیگر باز می‌کند و این کار دائمی است و این وسیله (ساعت آبی) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب جلوگیری می‌شود و…. با توجه به این گزارش کالیستنس، می‌توان گفت که ساعت آبی قبل از دوره اسکندر مقدونی درایران گسترده بوده و اختراع آن باید سده‌های قبل درایران روی داده باشد. ساعت آبی انواع مختلفی داشته اما ساده‌ترین و دقیق‌ترین آن ساعت آبی ایرانی، پنگان یا فنجان یا پنگال بوده‌است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر انسانی قرار داشته‌است.

فنجان یا ساعت آبی قناتزیبد

Ancient Persian clock.Kariz.zibad

شاردن، سیاح معروف فرانسوی نیز در رابطه با پنگان می‌نویسد:”اما توزیع آب انهارو چشمه‌ها بر حسب احتیاج هفتگی یا ماهیانه است و بدین طریق می‌باشد:یک فنجان گرد مسین بسیار نازکی که در مرکز قاعده آن سوراخی احداث شده و از آنجا به تدریج آب داخل می‌شود، بر روی چشمه آبی که به مزرعه هدایت می‌شود قرار می‌دهند و هنگامیکه فنجان فرومی‌رود پیمانه پر شده یعنی به میزان لازم رسیده‌است و از نو همین حرکت را تجدید می‌کنند تا آب مقر به مزرعه رود. از این اختراع برای سنجیدن زمان نیز در مشرق زمین استفاده می‌کنند. چنان‌که در اکثر نواحی هندوستان به ویژه در قلعه‌ها و در منازل بزرگان که مستحفظین در آن کشیک می‌دهند، این یگانه ساعت دیواری موجود در دست مردم است.

مزیت ساعت آبی بر ساعتهای آفتابی و شنی این بوده‌است که خطای محاسباتی نداشته و دقیق بوده‌است و در طول شب و روز مورد استفاده بوده‌است. مثلامیرآب دقیقاً می‌دانسته‌است که از زمان غروب تا زمان طلوع خورشید چند فنجان بوده‌است و بر اساس محاسبات فنجان، دقیقاً روزی را که تعداد فنجانها با تعداد فنجانهای شب برابری می‌کرد(۹۶ فنجان) را روز اول سال نو (نوروز) می‌نامیدند. طولانی‌ترین روز چله تابستان (اول تیرماه) و طولانی‌ترین شب چله زمستان یلدا (حدود ۱۱۵ فنجان) را تعیین می‌کرده‌اند. محمد میرآب که حدود ۶۰ سال فنجان دار قنات زیبد گناباد بوده‌است تمام این محاسبات را به‌طور دقیق انجام می‌داده‌است.

1. کاسه یا فنجان (دقیقه شمار)
2. دیگ پر از آب
3. سنگ‌های کوچک یا تشله یا دفتر محاسبه
4. محاسبه گر انسانی یا میرآب که می‌تواند ۱ نفر یا ۲ نفر برای روز یا شب باشد.
5. محل استقرار که به آن خانه فنجان / فنجو یا فنجان خانه یا پنگ خانه می‌گفتند و میرآب به‌طور دائمی بجز فصل زمستان در آن استقرار داشت.

روش کار ساعت آبی: فنجان، پنگان یا تاس ساعت ظرفی است به شکل نیم کره (پیاله) و معمولاً ازجنس مس ،برنز یا برنج که در کف آن سوراخ کوچکی به قطر ۲ میلی‌متر تعبیه شده و دارای درجه‌هایی در بدنه داخلی از ته به بالا بوده‌است. این پیمانه تقریباً ۵/۱۸ سانتیمتر قطر و ۵/۸ سانتیمتر ارتفاع دارد.
برای سنجش زمان با فنجان، دیک یا تشتی را که معمولاً ۱۰ تا ۲۰ لیتر گنجایش دارد، از آب پر کرده و فنجان را روی سطح آب می‌گذارند. آب از سوراخ فنجان بالا آمده و اندک اندک آن را پر کرده و سرانجام غرق می‌شود. مدتی که صرف پر شدن فنجان می‌شود واحد زمانی تقسیم آب می‌باشد که بسته به قطر سوراخ، اندازه و جنس فنجان متفاوت است. طریقه کار فنجان یا ساعت بدین گونه بوده که میرآب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پرشدن و خوردن کاسه به کف دیگ، یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (۷ دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق‌شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می‌گذاشته‌است تا تعداد فنجان‌ها و زمانی که سهامدار قنات آب برباغ خود یا زمین می‌برده را دقیقاً حساب کند مثلاً اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی ۷۵ دقیقه آب قنات را فرد استفاده کرده‌است.

فنجان یا تشت را به گونه‌ای می‌ساخته‌اند که یک شبانه روز حتماً بر زمان مربوط به آن قابل تقسیم باشد. در روستای سویز سبزوار (خراسان رضوی) یک فنجان آب برابر با ۱۸ دقیقه است، در نتیجه یک شبانه روزکه دارای ۲۴ ساعت می‌باشد شامل ۸۰ فنجان آب است.

(۲۴ساعت)* (۶۰ دقیقه) / ۱۸ (یک فنجان آب) = ۸۰

در شهر طبس هر ۱۵ فنجان در حدود یک ساعت تخمین زده می‌شود در نتیجه یک شبانه روز که ۲۴ ساعت می‌باشد شامل ۳۶۰ = ۲۴*۱۵ فنجان می‌باشد.

از آنجایی که واحد فنجان بسیار کوچک است واحد سهم رایج شد. به هر ۴۰ فنجان یک سهم گفته می‌شود (۱۲ ساعت) در نتیجه هر شبانه روز شامل دو سهم آب می‌شود. البته واحدهایی مانند چارک (معادل ۱۰ فنجان یا ۳ ساعت) و نیم سهم (معادل ۲۰ فنجان یا ۶ ساعت) و سه چارک (معادل ۳۰ فنجان یا ۹ ساعت) نیز رایج است.

معمولاً محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میرآب) خانه فنجان (پنگان خانه) بوده‌است اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان (پنگ) را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.

همان‌طور که گفته شد زمان پرشدن فنجان در مناطق مختلف، متفاوت است. این پراکندگی از مدل اقلیمی یا جغرافیای خاصی پیروی نمی‌کند. یعنی نمی‌توان به این نتیجه رسید که هر چه اقلیم خشکتر باشد زمان فنجان کمتر شده و آب دقیقتر تقسیم می‌شود یا برعکس.

این ناهماهنگی به علت تأثیر عوامل گوناگون در تعیین زمان فنجان است. یکی از این عوامل می‌تواند تعداد سهامداران باشد که با مدت زمان فنجان رابطه معکوس دارد. عامل دیگر بافت خاک زراعی منطقه است که ملاحظه سبکی یا سنگینی آن در تعیین مدت زمان فنجان دخیل است. عامل دیگر میزان آبدهی قنات منطقه است. هر چه آبدهی قنات بیشتر باشد مدت زمان فنجان کمتر می‌شود زیرا چنین قناتی در یک واحد کوچک زمانی هم می‌تواند آب مورد نیاز کشاورز را تأمین کند.

البته باید توجه داشت که زمان فنجان درشهرهای مختلف مانند طبس از گذشته‏‌های دور و توسط نسلهای پیشین تعیین شده، لذا در عرف و سنّت کشاورزان نقش ثابتی دارد؛ بنابراین واحد فنجان معیاری قابل اعتماد برای تعیین سهام آب کشاورزان می‌باشد.

در نائین، هر چهار فنجان، واحد بزرگتری به نام «قُله» تشکیل می‌داده و شبانه روز به ۲۴۰ فنجان تقسیم می‌شده‌است در جنوب خراسان، هر شش فنجان واحد بزرگتری به نام «گَرده» تشکیل می‌داده و هر شبانه روز ۳۲۴ فنجان بوده‌است. این مقدار در فردوس ۴۵۰ فنجان و در گناباد ۱۷۱ فنجان بوده‌است. اما مهم‌ترین واحد بزرگتر از فنجان، «طاق» نام داشته و تعداد طاقها درنواحی مختلف ایران، بسته به زمان پر شدن پنگان، متفاوت بوده‌است. برای نمونه دراردستان و نیریز هر ۷۲ پنگان یک طاق و در قم هر ۱۳۵ فنجان یک طاق را تشکیل می‌داده‌است.

استفاده ازساعت مکانیکی شغل میرآب هارا در بسیاری از روستاها منسوخ کرده‌است. با استفاده از ساعت، کشاورز از فنجان و تاس بی‌نیاز شده و خود می‌تواند حساب زمان را نگهدارد. البته این جایگزینی به آسانی صورت نگرفت و کشمکشهای زیادی در پی داشت. گروهی از کشاورزان به پیروی از سنّت، فنجان را بیشتر می‌پسندیدند؛ ولی مخالفین سر سخت ساعت، میرابها (کیالها) بودند که دردفاع از پیشه خود از هیچ تلاشی فروگذار نکردند. با توجه به اینکه تقسیم و توزیع عادلانه آب در مناطق خشک اهمیت زیادی دارد، پیشه مؤلفی و کیّالی هم بسیار مهم و ارجمند است. کشاورزان مؤلفها و کیّالها را امین و درستکار می‌دانند و برای آن‌ها منزلت اجتماعی بالایی قایلند.

در سال‌های اخیر این تقسیم‌بندی توسط ساعت انجام می‌گیرد ولی هنوز هم واحد شمارش در سهم قنات، فنجان است. مثلاً می‌گویند فلانی ۱۰ فنجان از آب قنات سهم دارد.

فنجان (پنگ) : ظرف کوچک و شبیه پیاله از جنس برنج، مس یا برنز با داشتن سوراخی ته آن.

فنجان خانه (پنگ خانه) :اتاقک کوچکی که سه طرف آن باز بود در میان باغات و در نزدیکی منبع آب قرار داشته که شخص در آن مشغول تقسیم آب می‌شد. در وسط پنگ خانه جدا از خود پنگ، حوضی قرار داشته‌است که محل آب شرب کشاورزان بوده‌است. موقع آبیاری در شب، فانوسی در کنار صاحب پنگ بوده‌است که جهت روشنایی و همچنین سرکشی به محوطه آبیاری نیز استفاده می‌شده‌است. ۲ عدد از این پنگ خانه‌ها در نجف آباد اصفهان باقی‌مانده‌اند که اولی در بیشه نجف آباد(فیروزآباد) و دومی در ادامه خیابان جوی خارون(انتهای بلوار ولیعصر، باغ نو) واقع شده‌اند.

مؤلف یا میر آب: کسی که مسئولیت ثبت سهام و حسابداری را بر عهده دارد.

کیال: مسئول تقسیم آب با فنجان کیّال، میرآب یا آبیار نام دارد. کیال زیر نظر مؤلف کار می‌کند. این نام در نقاط مختلف فرق می‌کرده‌است، از جمله در گناباد وی را «مؤلف ”، در فردوس «کیّال ”، در اردستان و تفت» سرطاق» و در توابع سمنان “سربلوک “ می‌نامیده‌اند.

کرت: زمین مربع شکل مخصوص کشاورزی که با استفاده از خاک به ارتفاع حدود ۱۰ سانتی‌متر دور آن را می‌پوشاندند و در آن کشاورزی می‌کردند.

جوی: نام دیگر آن جوق است که جهت انتقال آب از پنگ خانه‌ها به سمت زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شده‌است.

لت: عبارت است از یک تقسیم‌کننده سنگی که آب قنوات ورودخانه‌ها قبل از رسیدن به پنگ خانه‌ها توسط آن به چندین قسمت تقسیم می‌شده‌است.

اصطلاح نوبت ما کی خواهد بود؟جواب مثلاً ۱۰ فنجان دیگر یا ۵ فنجان بعد از غروب یا ۱۵ فنجان بعد از روز ورآمد (طلوع خورشید). در آن زمان دقیقه، ثانیه وساعت بکار نمی‌بردند به جای همه اینها فقط واحد فنجان بکار می‌بردند. مثلاً امروز از “روز ورآمد”(طلوع) تا “روز در کوه”(غروب) ۷۰ فنجان بود. (یعنی ۵۲۵ دقیقه).

مزیت ساعت آبی بر ساعت‌های آفتابی و شنی این بوده‌است که خطای محاسباتی نداشته و دقیق بوده‌است و در طول شب و روز مورد استفاده بوده‌است. مثلامیرآب دقیقاً می‌دانسته‌است که از زمان غروب تا زمان طلوع خورشید چند فنجان بوده‌است و بر اساس محاسبات فنجان دقیقاً، روزی را که تعداد فنجانها با تعداد فنجانهای شب برابری می‌کرد(۹۶ فنجان) را روز اول سال نو نوروز می‌نامیدند. طولانی‌ترین روز چله تابستان (اول تیرماه) و طولانی‌ترین شب چله زمستان یلدا (حدود ۱۱۵ فنجان) را تعیین می‌کرده‌اند. محمد میرآب که حدود ۶۰ سال فنجان دار زیبد بوده‌است تمام این محاسبات را به‌طور دقیق انجام می‌داده‌است. تصویر:ساعت آبی قنات زیبدگناباد تا سال ۱۳۵۴ فعال بوده‌است. و سپس ساعت‌های نوین برای تقسیم سهام و حق آبه هر سهامدار و باغدار بکار گرفته شده‌است.با ساعت‌های جدید معلوم شدکه هر فنجان قدیم معادل ۷ دقیقه و نیم به ساعت‌های فعلی بوده‌است.اما هنوز هم واحد شمارش در سهام قنات فنجان است. مثلاً می گویند فلانی ۱۰ فنجان از آب قنات سهم دارد.

تاسده‌های میانه (قرون وسطی) پیشرفته‌ترین وسیله برای اندازه‌گیری زمان ساعت آبی بود. ساعت آبی در ساده‌ترین شکلش از یک کاسه (فنجان) کوچکی تشکیل می‌شد که وسط زیر آن روزنه‌ای ایجاد شده بود. این فنجان بر روی سطح آب یک ظرف بزرگتر (دیگ) قرار می‌گرفت، آب از راه منفذ به آرامی به داخل کاسه وارد می‌شد و پس از چندی (فنجان‌ها استاندارد یکسانی نداشتند) فنجان زیبد ۷/۵ دقیقه بوده) آن را پر می‌کرد و در نتیجه در آب فرومی‌رفت. طول مدت پر شدن ظرف به روزنه و سنگینی کاسه بالا بستگی داشت. چنین ظرفی را تاس ساعت، پنگان یا فنجان می‌نامیدند و واحد زمان را نیز که همان مدت پر شدن ظرف بود پنگان یا فنجان می‌خواندند. تا ۴۰ سال قبل هنوز در برخی روستاه‌های ایران همچنان برای توزیع آب چشمه و قنات از پنگان استفاده می‌شد. طریقه کار فنجان یا ساعت بدین گونه بود که میر آب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر شدن و غرق شدن آن و خوردن کاسه به کف دیگ یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا(۷ دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می‌گذاشت وقتی که باغ فرد مورد نظر آبیاری می‌شد و اعلام انتقال آب به باغ فرد دیگر می‌شد برای محاسبه جمع کل (تعداد فنجان)هایی و زمانی که آب برای مزرعه یا باغ رها می‌شده تعداد تشله‌ها یا سنگ‌ها یا چوب خط شمرده می‌شد و معلوم می‌شد که مثلاً فرد ۱۰ فنجان یا به عبارت امروز ۷۵ دفسف آب برده‌است. لذا تعداد فنجانهای و زمانی که سهامدار قنات آب برای باغ خود یا زمین می‌برده را دقیقاً حساب می شدمثلاً اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی(۷۵ دقیقه) آب قنات را فرد استفاده کرده‌است. اگر فردی ۱۰ فنجان سهم از قنات داشته باید (معادل امروزی هفتاد و پنج دقیقه) یعنی مدت زمانی که ۱۰ فنجان آب پر شود آب قنات را به زمین یا باغ خود رها می‌کرده‌است و با اعلام جار زدن یا شیپور زدن یا یک صدای قرار دادی فرد بعدی آب را به باغ یا زمین خود منتقل می‌کرده و به همین ترتیب…معمولا محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میر آب) خانه فنجان بوده‌است. اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند. .

ساعت آبی سایر کشورها: یک نمونه ساعت آبی یونانی با کاربرد نامشخص احتمالاً کاربرد مذهبی یا طالع بینی. ظرف پائینی کپی شده از نسخه قدیمی بالایی. شیوه کار آن نامشخص است احتمال داده می‌شود که کاربرد زمانی داشته‌است.

با وجود اینکه ابزارهایی از دوره قبل از میلاد مسیح در مصر- یونان – چین و هند شبیه به ساعت آبی پیدا شده اما کاربرد آن‌ها دقیقاً مشخص نشده بنظر می‌رسد که این ابزارها کاربرد مذهبی داشته و برای تعیین زمان بکار نمی‌رفته‌است. در ایران ساعت آبی کاربرد عملی داشته‌است. در مصر چیزی که ساعت آبی نامیده می‌شود تاریخ آن به ۱۴۱۷–۱۳۷۹ BC بر می‌گردد. نشانهای که می‌تواند ساعت آبی باشد۱۶ قبل از میلاد مصر در دربار آمن (به انگلیسی: Amenemhet)، شناسایی شده‌است. در عراق نیز ساعت آبی برای محاسبات و شمارش بکار رفته اما استفاده این ابزار نیز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
در هند باستان شناسان احتمال می‌دهند که ظرفی را که در موهنجودارو کشف شده یک ساعت آبی باشد در هند ساعت آبی برای مراسم‌های دینی بکار می‌رفته‌است.
ساعت شمعی:

در ایران به پیه‌سوز معروف است. در این نوع ساعت، بدنه شمع مدرج می‌شد و با سوختن شمع و کوتاه شدن آن زمان را محاسبه می‌کردند.

• تاریخ ابزارهای زمان
• اعداد
• نگارش اعداد انگلیسی

• میرآب و فنجان

• تصویر خانه فنجان

مقاله قنات میراث علمی و فرهنگی ایرانیان – دکتر محمد عجم همایش ملی قنات ۱۳۸۳