خط بنایی

واژه معقلی با دو تلفظ به کار می‌رود یکی به‌صورت مُعَقِّلی که تفکر و تعقلی که خطاط باید برای ترسیم این خط به‌کار ببندد اشاره می‌کند و دیگری به‌صورت مَعقِلی تلفظ می‌شود که مَعقِل بروزن محفل، واژه‌ای است با ریشه فارسی به معنی دیوار، قلعه و پناهگاه بلند. واژه بنایی را نیز به دو شکل تلفظ می‌کنند که هر دو ضحیح می‌نماید. یکی بَنایی یا بِنایی که این خط را منسوب به ابنیه و ساختمان‌ها می‌کند و دیگری بَنّایی که این خط را منتسب به معماران می‌کند که به احتمال زیاد طراحان این خط آنان بوده‌اند.[2]

خط بنایی از خط کوفی مشتق شد. خط کوفی خطی قدیمی بود که همراه با ظهور اسلام شکل گرفت و پس از سده پنجم هجری کاربرد اولیه خود را در نوشتن قرآن از دست داد و بیشتر برای نوشتن کتیبه‌های مختلف بناها یا سرلوحه‌های کتاب‌های مذهبی به‌کار می‌رفت.[1]

نقوش معقلی هرچند که مربوط به دوران پیش از اسلام است اما به دست ایرانیان ابداع شده و برای تزیین بناها بکار رفته‌است. [3] اما خط معقلی یا بنایی بعد از دوره سلجوقی در تزئینات بناها و به‌ویژه در مساجد دیده می‌شود و سپس در دوره‌های ایلخانی و تیموری که دوره شکوفایی خوشنویسی ایرانی به‌شمار می‌رود رفته‌رفته مراحل رشد خود را طی کرد و سپس در تزیینات سطوح داخلی و خارجی بناهای مذهبی و تزئینات ایوان‌ها در پشت و پهلوی قوس‌ها و بدنه مدور مناره‌ها به کار گرفته شد.

به سبب آنکه برش خط بنایی آسانتر از خطوط دیگری است که مملو از انحناها و پیچ و خم هاست و با عنصر اصلی سازنده بنا یعنی آجر یا عامل اصلی پوشش عمارت‌ها در ایران یعنی کاشی هماهنگی کامل دارد به وفور در آجرکاری‌ها و کاشی‌کاری‌ها در ساختمان‌ها به‌کار می‌رود. هرچند در موارد نادری آثاری بر روی کاغذ با این خط نیز ایجاد شده‌است. امروزه به سبب اینکه جنبه‌های تزئینی در انواع کوفی بسیار فراوان است می‌توان به عنوان پایه‌ای برای طراحی جدید حروف الفبا در رشتة گرافیک مورد استفاده قرار گیرد. بعضی از هنرمندان در سالهای اخیر با استفاده از خط کوفی و تغییر و تلفیق آن با دیگر انواع خوشنویسی، برای طراحی پوستر، نشانه، سربرگ کاغذ و دیگر کارهای مربوط به این رشته استفاده کرده‌اند.

کاربردهای خط بنایی در معماری، صنایع دستی، طراحی گرافیک، تزئینات داخلی و طراحی الگو و بومی‌سازی طراحی‌های وب نیز کاربرد دارد که آشناترین نمونه آن، عبارت "الله اکبر" است که در حاشیه پرچم ایران نقش بسته است.[3]

کاشی معقلی نوعی کاشی‌کاری است که با ساخت و تهیه کاشی با ابعاد بسیار کوچک و پهلوی هم قرار گرفتن این کاشی‌های کوچک کار معقلی صورت می‌گیرد. تلفیق کاشی با آجر در نماسازی از انبساط و انقباض کاشی‌ها جلوگیری می‌کند. با این عمل پریدن و خردشدن لعاب کاشی به حداقل می‌رسد. انواع خطوط مستقیم در محورهای عمودی و افقی و گاه خطوط مورب با زاویه ۴۵ درجه و شطرنجی از نقوشی هستند که در کاشی کاری معقلی مورد استفاده دارند. ضمناً برای خطوط کوفی بنایی نیز از این کاشی‌ها استفاده می‌کنند.[4]

نمونه‌های گوناگون خط معقلی در بناهای قدیمی از جمله صحن مسجد گوهرشاد در مشهد، آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در اردبیل، امامزاده محروق در نیشابور و سایر بناهای تاریخی و مذهبی ایران و کشورهای همسایه به وفور دیده می‌شود که در کاشی‌کاری‌های معاصر همچون طرح توسعهٔ حرم امام رضا و امامزاده صالح در تجریش تهران نیز قابل مشاهده است.[3]

استاد مهدی پنجه پور یکی از معدود اساتیدی است که علاوه بر مهارت کامل در تمامی زمینه‌های معماری و کاشی کاری سنتی ایرانی، قادر به خوانش، نگارش و اجرای خطوط بنایی می‌باشد. وی فرزند استاد علی پنجه پور است.

• هراتی، محمدمهدی. نعیمایی عالی، امین. کاربرد خطوط در هنرهای ترسیمی، کاربرد خط . کمال هنر. ۱۳۸۳ش شابک: ۰-۴۹-۷۲۵۴-۹۶۴
• فضائلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل. اصفهان. ۱۳۶۲ش
• خبرگزاری ایرنا