ابن مقله
ابوعلی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی ملقب به اِبْنِ مُقْله (شوال ۲۷۲- ۳۲۸ قمری/ مارس ۸۸۶ -۹۴۰ میلادی)، ادیب، خوشنویس، مبتکر و مبدع خطوط مختلف و وزیر عباسیان. ابداع و تنظیم خطوط ششگانه و اصول دوازدهگانه خوشنویسی را به او نسبت میدهند که تحول عظیمی در سیر نگارش حروف به سمت خوشنویسی هنرمندانه بهشمار میرود و نقطه عطفی در خوشنویسی اسلامی است.
ابن مقله | |
---|---|
زادهٔ | ۸۸۵/۶ بیضا فارس ایران |
درگذشت | ۲۰ ژوئیه ۹۴۰ بغداد |
پیشه | وزیر دربار خلافت عباسیان |
سالهای فعالیت | ۹۰۸–۹۳۶ |
شناختهشده برای | خوشنویسی اسلامی |
سبک | خط نسخ، خط ثلث، خط توقیع، خط رقاع، خط ریحان و خط محقق |
زندگی
ابن مقله در عصر روز پنجشنبه ۲۱ شوال ۲۷۲ در بیضا فارس متولد شد. این هنرمند توسط خلیفه عباسی المقتدر بالله به وزارت برگزیده شد. در سال ۳۱۸ ه. ق بهدنبال سخنچینی و تهمت حسودان از مقام خود عزل شد. او از بغداد به زادگاهش فارس برگشت و تا سال ۳۲۰ ه. ق در آنجا ماند. پس از شورش مردم بغداد علیه المقتدر و پس از سقوط او القاهر بالله به خلافت رسید. در زمان القاهر، ابنمقله دوباره به وزارت رسید. چندی بعد بار دگر با تهمتهای اطرافیان خلیفه او را از وزارت عزل کرد.[1]
پس از چندی باز مردم بغداد شورش کردند و القاهر را نیز از تخت به زیر آورده و در چشمانش میل کشیدند. بس از او پسرش با لقب الراضی بالله به خلافت رسید و ابن مقله بار دگر بهوسیله او به صدارت رسید ولی برای بار سوم از صدارت خلع و در نهایت پس از شکنجه و آزار در پی بدخواهی عدهای حسود، دست راست این هنرمند را از بدنش جدا کردند.[2] ولی چون الراضی پشیمان شده بود، دستور داد به مداوای او بپردازند، اما مداوا سودی نبخشید. پس نوشتن با دست چپ را تمرین کرد و حتی قلم را به آرنج دست راست میبست و مینوشت. گفته شده که او در این کار هم موفق گردید.
ابنمقله در سال ۳۲۸ه. ق درگذشت.
آوازه
ابن مقله در زمان خویش شهرت به سزایی یافت و نامش را در هر جا به تقدیس و تمجید میبردند چنانکه شاء گفته: «فصاحه سحبان و خط بن مقله و حکمه لقمان و زهد بن ادهم اذا اجتمعت فی المرء و المرء مفلس فلیس له قدر بمقدار درهم». یعنی اگر فصاحت سحبان و خط ابن مقله و حکمت لقمان و زهد ابن ادهم در مردی جمع شود ولی از مال دنیا بهرهای نداشته باشد در انظار مردم دنیا به اندازه درهمی ارزش ندارد.[3]
شهرت ابن مقله در تمام طول تاریخ و تاکنون پابرجاست و نام او با خطوط ششگانه و هنر خوشنویسی اسلامی پیوند خورده است.
خوشنویسی
بیشتر تاریخدانان از ابنمقله بهعنوان اولین مبتکر خوشنویسی اسلامی نام میبرند و او را اولین کسی ذکر میکنند که کتابت را به یک هنر ارتقاء داد. در واقع ابنمقله با بررسی و نظام بخشیدن به خطوط مختلف رایج در زمان خود خطوط ششگانه را انتظام داد و به آنها هویت واقعی بخشید و برای آنها قواعدی وضع کرد.[4]
ابنمقله وزیر خط محقق را از خط کوفی و نسخ قدیمی بیرون کشید و آن را قاعدهمند کرد. سپس خط ریحان را ایجاد کرد. بعد از آن خط ثلث را از خط ریحان اخذ کرده و قاعدهمند ساخت. بعد از آنها به شکلدادن و منزه کردن خط نسخ پرداخت. ابنمقله قرآنی به خط نسخ نوشت و خطوط محقق و ریحانی و کوفی را در سر سورهها قرار داد و هنگامی که خواست کتابت قرآن با سایر خطوط فرق داشته باشد خط توقیع را ابداع کرد.[4]
ابن مقله ۱۲ قاعده برای زیبایی خط تعیین کرد که به اصول دوازدهگانه خوشنویسی معروفند و تاکنون، پس از گذشت بیش از ۱۰۰۰ سال، اعتبار خود را حفظ کردهاند. این قواعد عبارتند از: ترکیب، کرسی، نسبت، ضعف، قوت، سطح، دور، صعود مجاز، نزول مجاز، اصول، صفا و شأن.[4]
پس از ابنمقله افرادی چون محمد بن سمسانی و محمد بن اسعد شیوه او را فرا گرفتند و یک سده بعد، ابوالحسن علی بن هلال معروف به ابن بواب، این شیوه را از آن دو آموخت و تکمیل کرد و تمامی خطوطی که ابنمقله پدیدآورده بود را کمال بخشید.[4]
پانویس
- ابوعلی مسکویه، ۱/۲۴۳
- ابوعلی مسکویه، ۱/۳۳۵
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم
- ابن مقله، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴
جستارهای وابسته
منابع
- دانشنامه بزرگ اسلامی، مدخل ابن مقله.
- رفیعی مهر آبادی، ابوالقاسم. خط و خطاطان. انتشارات امیر کبیر. آذر ماه ۱۳۴۵ ش