حسین نوری

مجید سرسنگی در مصاحبه‌ای که به مناسبت اجرای نمایش دلدار با حسین نوری انجام داده دربارهٔ نگاه وی به معلولیت ذکر می‌کند: «خوش ندارد از معلولیتش سخن به میان آید. راستش من نیز رغبتی نمی‌کنم. اینکه بدنش روزی آماج بلای طاغیان بوده، بهتر که بماند در نهانخانه دل، اصلاً بگویی که او معلول است خطا کرده‌ای، او را بیشتر علت می‌بینی تا چیز دیگر.»[4]

هفدهم اسفندماه ۱۳۹۳ در جلسه‌ای با حضور محمدعلی معلم دامغانی، نوری ماجرایی را از رد و بدل شدن یک شعر میان خود و همسر آینده‌اش در سال ۶۳ تعریف کرد: «زمانی که همسر بنده از من خواستگاری کرد، من سجده شکر به جا آوردم، با این حال پیش خود گفتم که تو چه حقی داری این دختر نمونه دانشگاه شریف با این حسن و جمال را اذیت و درگیر مشکلات خود کنی؟ مانده بودم چه بگویم که چند مصرع شعر گفتم و از ایشان خواستم که آن را کامل کنند و ایشان هم فی البداهه به بهترین نحو آن را کامل کردند.» نوری در این جلسه این اشعار را قرائت کرد و همسرش نیز مصرع دوم آن را خواند و اشک شوق از دیدگان حضار و همین‌طور استاد معلم دامغانی روان شد.[7]

نوری: زورق مضروب جسمم بسته جان شما\ مفتونی: بادبان جان من برپا به ایمان شما\ نوری: همسفر با من چرایید اندرین دریای درد؟ \ مفتونی: درد شعر عاشقان و عشق درمان شما\ نوری: صد بلا باشد در این ره باز تردیدی کنید… \ مفتونی: کربلا مَهرم بود، هستم به پیمان شما (اشاره به مَهریه مفتونی که یک مُهر کربلا است)\ نوری: گر برد موج فنا بی‌رحم در گردابتان؟... \ مفتونی: در فنای فی‌الله‌ام دامانِ رحمان شما\ نوری: چون هنرمندم شریکم گشته‌ای در این مسیر؟ \ مفتونی: از میان صد هنر احسن به ایمان شما\ نوری: از کجا دانید خواهان چه هستم در نهان؟ \ مفتونی: آنکه گوید راز من گوید ز پنهان شما.[8][9][10]

مفتونی دربارهٔ تصمیم ازدواج با نوری بیان داشته که این انتخاب را نوعی ایثار نمی‌بیند: "انسان وقتی می‌خواهد ایثار کند مثل این است که می‌خواهد کار مشکل و طاقت‌فرسایی را انجام دهد. من برای این می‌گویم ایثار نکرده‌ام که مرارت و سختی حس نکرده‌ام. الان هم مشکلی احساس نمی‌کنم. من از چیزی نگذشته‌ام. به همین دلیل کاری که من کردم ایثار نبود، مثل هر وصلت دیگری؛ فقط جذب شخصیت آقای نوری شدم. دیگر اینکه کسی که ایثار می‌کند در دلش از خدا توقع اجر دارد ولی من توقع هیچ اجری ندارم چون فشاری را تحمل نمی‌کنم. زندگی روزمره ما اینقدر مستحکم و خوب است که هیچ چیز آن را برهم نمی‌زند. حتی دوستان به ما مراجعه می‌کنند تا مشکلاتشان را حل کنیم. آیا خوشبخت‌تر از این کسی هست؟"[11]

در سال ۱۳۷۴ و پس از اجرای نمایش «شهود» ، منتقد روزنامه رسالت در گفتگو با نوری طرح می‌کند: «عده‌ای بر این اعتقادند که کارهای شما پیش از اینکه نمایش باشد، یک تریبون و بلندگوی فلسفی است.» نوری در همین مصاحبه می‌گوید: «به کار گرفتن مفاهیم فلسفی در کار تئاتر بسیار دشوار است، چرا که در تئاتر، تماشاگران خاص و عام با تیپ‌ها و دیدگاه‌های مختلف حضور پیدا می‌کنند و نمایش باید آن‌ها را نگه دارد. نمایش «شهود» مایه‌های روانکاوانه، مفاهیم ترس و پشیمانی، شهوت، مرگ عزیزان، جدایی روح از بدن، جنگ، توجیه کردن گناه، جبر و اختیار را مطرح می‌کند و با طرح این مطالبِ گاه فلسفی، ما سخت به فکر ارتباط با تماشاگر بودیم. خوشبختانه قشرها مختلف از دانش‌آموز تا استاد دانشگاه و افراد مسن این نمایش را دیدند و تا آخر اجرا آن را تحمل کردند و سخت متأثر شدند.»[14]

خرقه ارغوانی در جشنواره تئاتر فجر سال ۶۲ جایزه بهترین نمایش‌نامه را از آن خود کرد.[15] در سال‌های بعد، این اثر توسط گروه‌های متعددی اجرا شد. حسین مسافر آستانه، دبیر دو دوره جشنواره تئاتر فجر،[16] به تأثیر این نمایشنامه در بین رزمندگان ایرانی در جنگ ایران و عراق اشاره کرده و طرح می‌کند که خرقه ارغوانی جزو معدود آثار جدی بوده که در جبهه‌ها اجرا می‌شده‌است: «می‌توانم به خرقه ارغوانی نوشته حسین نوری اشاره کنم که در بسیاری از مناطق عملیاتی اجرا شد. کارگردان‌های زیادی آن را کار کردند. … خرقه ارغوانی نگاهی عرفانی فلسفی داشت نسبت به شخصیت انسان.»[17]

کارگردان یکی از گروه‌هایی که نمایش خرقه ارغوانی را در زمان جنگ در مناطق مختلفی از جبهه اجرا کرده نیز نقل کرده است که «پای ثابت اجرای تئاتر ما در جبهه مهدی زین‌الدین بود که با چارپایه همیشگی‌اش گوشه‌ای می‌نشست و با دقت تئاتر را تماشا می‌کرد. حتی یک روز به من گفت: ناراحت نباشید، اگر شما رزمنده نیستید کاری که انجام می‌دهید تأثیرش از بارها رزم و نبرد بیشتر است.»[18]

از مطلبی که با عنوان «استقبال وزیر ارشاد از نمایش دلدار» در روزنامه رسالت در سال ۱۳۷۲ چاپ شده و اینکه در دیگر منابع اشاره‌ای به رویدادی مشابه نشده برمی‌آید که نمایش «دلدار» تنها اثری است که تاکنون در یکی از ساختمان‌های مجلس شورای اسلامی و برای نمایندگان و رئیس مجلس اجرا شده‌است: «این نمایش … چندی پیش در مجلس شورای اسلامی نیز اجرا شد و مورد استقبال رئیس و نمایندگان مجلس قرار گرفت.»[19]

«پریشان‌خاطر» اولین اثر سینمایی حسین نوری در مقام نویسنده و کارگردان بود که روایتی مستند از زندگی او در مقام یک نقاش را روایت می‌کرد. این فیلم با هزینه پانصد میلیون تومان در کشورهای مختلفی تصویربرداری شده بود. در حالی که تولید فیلم در مراحل پایانی بود با سرقتی که از دفتر کار حسین نوری صورت گرفت کیس کامپیوتر حاوی فیلم و هاردهای حاوی راش‌های آن از دست رفت و تنها اثر موجود از آن تیزری است که پیش‌تر در رسانه‌ها پخش شده بود. تلاش‌ها برای یافتن سارقان نتیجه‌ای در بر نداشت.[24][25]

خبرنگار جام جم مشاهده خود از شیوه کارگردانی نوری با وجود شرایط جسمی‌اش را این‌گونه وصف می‌کند: «بعد از چند بار تمرین، آقای نوری بازیگرها را با علامت دست دعوت به مشورت می‌کند و آن‌ها دور او جمع می‌شوند. با صدای آرام به آن‌ها تذکر می‌دهد. … بازیگران دربارهٔ نحوه بازی با آقای نوری مشورت می‌کنند. به نظر نوری هنگام اجرا دوربین فینال باید بسته صورت را داشته باشد. … نوری به بازیگرانش تذکر می‌دهد از میمیک صورت بهتر استفاده کنند و آن را قشنگ‌تر القا کنند. … بالاخره دربرداشت ششم یا هفتم، پلان قبول می‌شود. از اتاق فرمان، این سکانس از اول تا آخر در مانیتور بزرگی که در استودیو کنار کارگردان واقع شده‌است نمایش داده می‌شود و نوری و عوامل و خود بازیگران چشم بر صحنه مانیتور دوخته‌اند تا اگر اشکالی در تصویربرداری و بازی بازیگران وجود دارد، پیش از رفتن به قسمت چهارم تله‌تئاتر رفع شود و از آقای نوری کسب تکلیف کنند که کدام قسمت را دوباره باید اجرا کنند. در حالی که بشدت خسته بودیم و عوامل، برای برداشت مجدد خود را آماده می‌کردند، به اتفاق عکاس روزنامه با خانم و آقای نوری و عوامل خداحافظی کردیم و از استودیو خارج شدیم. … در حالی که با خود اندیشدیم این مرد بزرگ، چقدر با همت و با اراده است و با وجود ناتوانی جسمی، پشتکار و وسواس عجیبی در کارش نشان می‌دهد. از دید او تا برداشتی کامل و زیبا ارائه نشود، باید بارها و بارها تکرار اتفاق بیفتد.»[20]

حسین نوری در سال ۱۳۷۶ و در زمان ریاست جمهوری حافظ اسد مجموعه مستندی را از برخی اماکن تاریخی دمشق که برای شیعیان به دلیل ماجراهای پس از عاشورا جنبه مذهبی دارد تهیه و کارگردانی کرد. تصویربرداری این مستند را همسر او مفتونی بر عهده داشت. در آن زمان ضبط تصویر در منطقه زینبیه ممنوع بود و نوری و همسرش با دشواری توانستند تصاویر زیادی جمع کنند که حاصل آن به صورت ۲۱۰ دقیقه برنامه مستند درآمد. علی‌رغم گذشت چندین سال و رایج شدن تصویربرداری در زینبیه و سپرده شدن تولیت آن مکان به ایرانی‌ها، هنوز مستندی به جامعیت «شاهدان شام» و «شبی در شام» از مناطق زیارتی دمشق تولید نشده‌است.[26]

در سال ۱۳۸۳ حسین نوری نمایشگاهی از آثار نقاشی خود در پاریس دایر کرد و به ارائه سبک ابداعی خود پرداخت.[28] نقاشی در این سبک بر مبنای تصمیم هنرمند جهت خلق طرحی مشخص از طریق یک فرایند بداهه ایجاد می‌شود. نتیجه ترکیبی است از بداهه‌سازی و طراحی حساب شده. نوری در توضیح می‌گوید: «ابتدا روی یک تابلو رنگ‌آمیزی می‌کنم … بعد تابلوی دیگری را که کاملاً سفید و خالی از رنگ‌آمیزی است روی آن می‌گذارم تا از تابلوی رنگ‌آمیزی شده، رنگ بگیرد. بعد تابلویی را که رنگ نداشت برمی‌دارم و طبیعی است که به خود رنگ گرفته باشد. بعد از این، دو تابلو را کنار هم می‌گذارم که نقش واحدی را می‌سازند. گاهی این دو تابلو کاملاً یکدیگر را کامل می‌کنند و گاهی هم نیاز به کمی کار است تا آنچه از کنارهم‌گذاشتن دو تابلو شکل می‌گیرد معنا و مفهوم مورد نظر را داشته باشد. … برای این سبک، نام «بازتاب» را انتخاب کرده‌ام.»[29] نوری می‌گوید فلسفه‌ای برای این نام دارد و توضیح می‌دهد که به اعتقاد او «هنر بازتاب ظاهر و باطن است و ظاهر و باطن بازتاب اول و آخر، و هستی چیزی نیست جز اول و آخر و ظاهر و باطن. … آثار من هم بازتابی از هستی است.»[29] نوری در نزدیک به چهل سال بیش از صد نمایشگاه انفرادی از آثار نقاشی خود در شهرهای مختلف ایران و در پایتخت‌هایی همچون پاریس، پکن، برلین، الجزیره، بیروت و وین برگزار نموده‌است.[30][31][32]

بیست و چهارم بهمن ۱۳۸۴ حسین نوری در واکنشی متفاوت نسبت به چاپ مجدد کاریکاتورهای کورت وسترگارد در نشریات اروپایی، روبروی سفارت دانمارک در تهران رفت و یکی از تابلوهایش با عنوان «مریم مقدس» را که شمایلی زیبا از مریم عذرا ارائه می‌داد رونمایی کرد و به تکمیل آن پرداخت. این اقدام نوری بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های داخلی و جهانی داشت.[33] فردای آن روز تصویر صفحه اول سه روزنامه جام جم، تهران تایمز و سرمایه را به خود اختصاص داد و شبکه‌های جهانی من جمله سی ان ان[34] این خبر را بازتاب دادند. این اقدام نوری به عنوان نمونه‌ای از ابراز صلح‌آمیز اعتراض، در جامعه ایرانی مورد توجه قرار گرفت.[1][35][36] چند سال بعد تصویری از تابلوی «مریم مقدس» نوری در لبنان به نمایش درآمد و فادی عبود، وزیر گردشگری ایده نصب آن در فرودگاه بین‌المللی بیروت را مطرح کرد.[36][37][38]

مرداد سال ۱۳۸۹ علی‌اصغر سلطانیه نماینده وقت جمهوری اسلامی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مراسم یادبود قربانیان بمباران اتمی هیروشیما و ناگازاکی در وین دو تابلوی «هیروشیما» و «ناگازاکی» اثر حسین نوری را در معرض دید نمایندگان کشورهای جهان گذاشت. سلطانیه بیان کرده‌است که: «در این مراسم بنده به نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران دو تابلوی نقاشی‌شده توسط یکی از هنرمندان جانباز جمهوری اسلامی ایران را که نمادی از ابعاد استفاده غیرصلح‌آمیز و ضدانسانی برنامه‌های هسته‌ای بود به رسم یادبود به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سازمان جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای که مقر هر دو در وین پایتخت اتریش واقع است، اهدا کردم.»[39][40][41]

پس از رویداد تیراندازی در نشریه شارلی ابدو، حسین نوری دیدگاه خود را در قالب یک ویدئوی هنری به زبان انگلیسی بیان کرد که این ویدئو در فضای مجازی در سطح گسترده انتشار یافت.[42][43][44]

در مردادماه ۱۳۹۴ یکی از فیلم‌های حسین نوری با عنوان «هم‌مسیر» که از طریق برخی واسطه‌های سینمایی به جشنواره فیلم «اصوات» رسیده بود در این جشنواره که هرساله شهریور ماه در منامه برگزار می‌شود پذیرفته شد. نوری با اطلاع از حضور وزارت اطلاع‌رسانی بحرین (هیئة شؤون الإعلام) در میان حامیان رسانه‌ای جشنواره طی نامه‌ای خطاب به مدیر جشنواره، فیلمش را از آن رویداد سینمایی خارج کرد. در نامه او آمده‌است: «با توجه به اطلاع یافتن از حامیان جشنواره که یکی از آن‌ها وزارت اطلاع‌رسانی بحرین است، من به عنوان نویسنده و کارگردان فیلم «هم‌مسیر»، مسیر آن وزارت را با مسیر مردم مظلوم بحرین یکی نمی‌دانم. اینجانب برای تلاش‌های صادقانه خواهران و برادران هنرمندم در بحرین احترام قائلم؛ با این حال در اعتراض به نقش وزارت اطلاع‌رسانی در وارونه جلوه دادن جایگاه ظالم و مظلوم، فیلم خود را از آن جشنواره خارج می‌کنم.»[45]