ایلیوشین ایل-۲

ایل-۲ ام، موزه ملی هوانوردی، کروموو، بلغارستان

ایده هواگرد تهاجمی زرهی در شوروی به اوایل دهه ۱۹۳۰ میلادی یعنی زمانی که نیروی هوایی این کشور در حال مدرن سازی خود بود، بازمی‌گشت هنگامی که دمیتری گریگوروویچ TSh-1 و TSh-2 را به صورت هواپیمای دوباله زرهپوش طراحی کرد. اما در آن زمان موتورهای ساخت شوروی نمی‌توانستند قدرت کافی را برای عملکرد مناسب هواپیماهای سنگین تأمین کنند. در همین اثنا ایل-۲ توسط سرگئی ایلیوشین، طراح ارشد دفتر مرکزی طراحی و تیمش در سال ۱۹۳۸ به صورت ترکیبی از فلز و چوب طراحی شد. این هواپیمای دو سرنشین دارای پوسته زرهی ۷۰۰ کیلوگرمی برای محافظت از خلبان، موتور، مخزن سوخت و رادیاتور بود که بخش‌های مختلف ضخامت متفاوت داشت. وزن ایل-۲ در هنگام بارگزاری کامل به ۴۷۰۰ کیلوگرم می‌رسید که ۱۵ درصد از آن مربوط به پوسته محافظتی می‌شد. به شکل منحصر به فردی در میان سایر هواگردهای تهاجمی جنگ جهانی دوم، زره ایل-۲ به صورت بخش تحمل کننده بار در شاسی یکپارچه آن طراحی شده بود که موجب کاهش قابل توجه وزن هواپیما می‌گردید. نخستین پیش‌نمونه ایل-۲ تحت عنوان TsKB-55، که برای نخستین بار دوم اکتبر ۱۹۳۹ به پرواز درآمد، در رقابت با سوخو-۶ موفق به پیروزی شد و عنوان BSh-2 (BSh مخفف «هواگرد تهاجمی زرهی») را از نیروی هوایی ارتش دریافت کرد.

از آن جهت که موتور Mikulin AM-35 به گونه ای طراحی شده بود که بهترین عملکرد خود را در ارتفاع‌های بالا نشان دهد، BSh-2 نسبت به موتور خود بیش از اندازه سنگین و نتیجتاً دارای عملکرد ضعیفی بود. از این رو در پیش نمونه دوم (TsKB-57) جهت ارتقا عملکرد از طراحی سبک تری با یک سرنشین و موتور قوی تر Mikulin AM-38 (بهینه‌سازی شده مدل AM-35 برای ارتفاع‌های پایین) استفاده شد که نخستین پرواز خود را در ۱۲ اکتبر ۱۹۴۰ انجام داد. این نمونه مراحل آزمایش ارتش را در ماه مارس ۱۹۴۱ با موفقیت گذراند و تحویل آن تحت عنوان جدید ایل-۲ به واحدهای عملیاتی از ماه مه همان سال آغاز شد. در پی ارسال نامه ای از جانب یکی از خلبانان ایل-۲ به استالین در ارتباط با اضافه شدن تیربارچی دم در پشت خلبان جهت مقابله با جنگنده‌های آلمانی که قصد ساقط کردن هواپیما را دارند، نمونه دیگری دوباره با دوسرنشین طراحی گردید.

توپ خودکار ۲۳ میلی‌متری VYa-23 نیز به عنوان تسلیحات اصلی ایل-۲ انتخاب گردید.

در سال ۱۹۴۱ دستور تولید ایل-۲ برای چهار کارخانه ارسال شد که نهایتاً با توجه به سهولت ساخت آن به کمک کارگرهای کم مهارت، ایل-۲ را به بیشترین هواپیمای نظامی تولید شده در طول تاریخ تبدیل کرد. با این حال تولید ایل-۲ تا زمان تهاجم آلمان نازی به شوروی در ژوئن ۱۹۴۱ تنها در دو کارخانه یعنی کارخانه‌های دولتی شماره ۱۸ در وورونژ و کارخانه شماره ۳۸۱ در لنین گراد آغاز شده بود. تولید در ابتدای جنگ به کندی پیش می‌رفت چرا که برای جلوگیری از تخریب کارخانه‌ها، تأسیسات به جانب شرقی کوه‌های اورال منتقل می‌شد. این وقفه به ایلیوشین و مهندسان همراه او اجازه می‌داد در طراحی ایل-۲تجدید نظر کنند. بدین ترتیب دو ماه پس از انتقال کارخانه‌ها کار تولید ایل-۲ آغاز شد. این تأخیر و سرعت تولید به مذاق استالین خوش نیامد به همین جهت در تلگرامی به شنکمن و ترتیاکوف، مدیران کارخانه‌ها نوشت:

شما کشور و ارتش سرخ ما را رها کرده‌اید. شما این جرات را داشته‌اید که ایل-۲ را تا به کنون تولید نکنید. ارتش سرخ ما هم‌اکنون به ایل-۲ همانند هوایی که تنفس می‌کند و نانی که می‌خورد، نیاز دارد. شنکمن یک ایل-۲ در روز و ترتیاکوف یک یا دو میگ-۳ در روز تولید می‌کند. این یک خیانت به کشور و ارتش سرخ ماست. از شما می‌خواهم صبر حکومت را مورد امتحان قرار ندهید و ایل‌های بیشتری تولید کنید. این آخرین اخطار من است.

— استالین

در پی این فرمان تولید ایل-۲ به سرعت افزایش پیدا کرد و این هواپیما به تعداد زیاد در اختیار ارتش قرار گرفت.

ایل-۲ در موزه ارتش لهستان، ورشو

اولین استفاده عملیاتی از ایل-۲ در هنگ چهارم هواگردهای تهاجمی بر فراز رودخانه برزینا چند روز پس از تهاجم آلمان بود. این هواگرد به اندازه ای جدید بود که هیچ آموزشی به خلبانان در ارتباط با ویژگی‌ها پرواز و شیوه‌های استفاده از آن و خدمه بر روی زمین در ارتباط با تعمیر و تسلیح مجدد آن دریافت نکرده بودند. خلبانان تنها آموزش‌هایی دربارهٔ برخاستن و فرود با این هواپیما دیده بودند اما هیچ‌یک از آن‌ها از تسلیحات استفاده نکرده بودند. در اولین روز حمله آلمان در ۲۲ ژوئن ۱۹۴۱، ۲۴۹ ایل-۲ در دسترس بود که تنها ۷۰ فروند از آن‌ها عملیاتی و ۲۰ فروند در اختیار نیروهای خط مقدم بودند. فقط در همان روز اول ۱۰ فروند از آن‌ها توسط دشمن و ۱۹ فروند دیگر به سایر دلایل ساقط و ۲۰ خلبان کشته شدند. اولین تهاجم پیش دستانه به کمک ایل-۲ پنج روز پس از آغاز حمله آلمان، با هدف قرار دادن کاروان تانک‌ها و پیاده‌نظام مکانیزه دشمن انجام گرفت. تا ۱۰ ژوئیه تعداد هواپیمای هنگ چهارم از ۶۵ فروند به ۱۰ فروند رسید.

به مرور با آشنایی خلبان‌های ارتش سرخ با توانایی‌های ایل-۲ تاکتیک‌ها نیز ارتقا پیدا کرد. چهار تا دوازده هواپیما در قالب آرایش پلکانی (Echelon formation) به جای نزدیک شدن به هدف به صورت افقی در ارتفاع پایین ۵۰ متری، هدف را عموماً در جانب خود قرار می‌دادند و با یک چرخش و شیرجه ۳۰ درجه ای به آن حمله می‌کردند. با این حال که راکت‌های RS-82 و RS-132 می‌توانست با یک برخورد ادوات زرهی دشمن را منهدم کنند اما دقت بسیار کمی داشتند، به همین جهت خلبان‌های با تجربه اکثراً از توپ خودکار خود برای هدف قرار دادن دشمن استفاده می‌کردند. تسلیحات مؤثر دیگر ایل-۲ بمب‌های کوچک ۱٫۵ کیلوگرمی بودند که حداکثر به مقدار ۱۹۲ عدد درون چهار محفظه بیرونی (به صورت بمب خوشه ای) یا ۲۲۰ عدد درون بال‌ها قرار می‌گرفتند. نوع ضد تانک این بمب‌ها به راحتی می‌توانستند لایه بالایی زره تانک‌های سنگین آلمانی را بشکافند. از این نوع تسلیحات به صورت گسترده برای اولین بار در نبرد کورسک استفاده شد.

پس از آن از ایل-۲ به صورت فراوان در جبهه شرقی جنگ جهانی استفاده شد. این هواپیما می‌توانست در شرایط کم نور نیز پرواز کند و تسلیحاتی حمل می‌کرد که می‌توانست در زره تانک‌های پنتر و تیگر ۱ آلمان نفوذ کند. زره سنگین این هواپیما موجب شد دشمنان آلمانی‌ها آن را «هواپیمای بتنی» بنامند، چرا که تقریباً ساقط کردن آن با مسلسل و توپ خودکار ۲۰ میلی‌متری غیرممکن بود.

ایل-۲ در حال تهاجم به سمت هدف، نبرد کورسک

به روشنی نمی‌توان عملکرد حقیقی ایل-۲ را بر مبنای گزارش‌ها و متون رسیده مورد بررسی قرار داد. طبق ادعای ارتش سرخ هواگردهای تهاجمی ایل-۲ در هفتم ژوئیه سال ۱۹۴۳ در جریان نبرد کورسک توانستند ۷۰ تانک لشکر نهم زرهی آلمان را تنها در عرض ۲۰ دقیقه منهدم کنند. در جریان همین نبرد ریازانوف، ژنرال ارتش سرخ موفق شد با به‌کارگیری عمده هواگردهای ایل-۲ با هماهنگی نیروهای پیاده، توپخانه و زرهی تاکتیک‌های جدیدی را در جهت استفاده از این هواپیماها خلق کند. در نبرد کورسک هواگردهای ایل-۲ از تاکتیکی تحت عنوان «دایره مرگ» استفاده کردند. در این تاکتیک حداکثر هشت ایل-۲ یک حلقه دفاعی را شکل می‌دادند و هر یک از هواگردها با مسلسل‌های تهاجمی خود از هواگرد جلویی محافظت می‌کرد تا یکی از آن‌ها با خروج از حلقه هدف خود را مورد تهاجم قرار دهد و مجدداً وارد حلقه شود. ریازانوف بعدها به همین جهت مفتخر به دریافت دو ستاره طلایی قهرمان شوروی شد و نیروهای تحت امر او نیز به عنوان نخستین لشکر عنوان افتخاری محافظین را گرفتند. در سال ۱۹۴۳ در هر ۲۶ مورد پرواز (سورتی sortie) هواگردهای ایل-۲ یکی ساقط می‌شد که نیمی از آن‌ها مربوط به جنگنده‌های دشمن بود و نیم دیگر مربوط به سامانه‌های ضدهوایی می‌شد.

البته تحقیق دیگری می‌گوید که تانک‌های آلمانی منفجر شده در نبرد کورسک ارتباط زیادی با ایل-۲ نداشته‌اند و ۳۲۳ تانک منهدم شده آلمانی عموماً توسط توپ‌های ضدتانک یا دیگر خودروهای زرهی از میان برداشته شده‌اند. همچنین گفته شده‌است ۹۵ تا ۹۸ درصد تانک‌های آلمانی توسط توپ‌های ضدتانک، تانک‌ها، مین‌ها، نیروهای پیاده دشمن یا حتی مشکلات فنی از دست رفته‌اند. در حالیکه ارتش سرخ مدعی شد هواگردهای تهاجمی ایل-۲ موفق شده‌اند در نبرد کورسک دست کم ۲۷۰ تانک لشکر سوم زرهی دشمن را فقط در دو ساعت منهدم کنند، این نیرو تنها ۹۰ تانک در اختیار داشت که ۱۸۰ دستگاه کمتر از مورد ادعایی است. از طرفی گزارش شده‌است روز بعد از پایان نبرد کورسک یعنی در ۱۱ ژوئیه همچنان ۴۱ دستگاه تانک عملیاتی برای لشکر سوم زرهی باقیمانده مانده بوده‌است که موجب گردید این لشکر بدون گزارش هر گونه خسارات سنگین از جانب هواپیماهای دشمن، بتواند همچنان به حضور خود در میدان‌ها نبرد در تمامی ماه ژوئیه ادامه دهد. بیشتر تلفات لشکر سوم زرهی آلمان در نبرد کورسک مربوط به توپ‌های ضد تانک و تانک‌های متخاصم بوده‌است.

شاید خارق‌العاده‌ترین ادعا دربارهٔ هواگردهای ایل-۲ مربوط به انهدام ۲۴۰ تانک لشکر هفدهم زرهی آلمان و نابودی کامل آن تنها در مدت چهار ساعت باشد. درحالیکه در اول ژوئیه لشکر هفدهم تنها یک گردان تانک با ۶۷ دستگاه تانک داشته و اصلاً به صورت مستقیم در نبرد کورسک حضور نداشته‌است و پس از این نبرد نیز به سمت غرب عقب‌نشینی کرده‌است.

بزرگترین مشکل ایل-۲ دقت پایین آن در هنگام تهاجم بود. در اواخر جنگ شوروی با تمرکز تعداد زیادی از ایل-۲ عملیات‌های تهاجمی خود حمایت می‌کرد. تأثیر این هواپیما به خصوص برای اهداف زرهی حفر شده در زمین بیش از آن که فیزیکی باشد، روانی بوده‌است. در تهاجم نهم ژوئیه در باریکه کارلیا در فنلاند، قوای ضدهوایی فنلاند بسیار کمتر از آنی بودند که با تمرکز هواگردهای ایل-۲ و بمب افکن‌های پی ای-۲ مقابله کنند اما به سرعت به این موضوع پی بردند که هواگردهای ایل-۲ قادر نیستند به خوبی هدف خود را به خصوص به وسیله بمب با دقت مورد اصابت قرار دهند. با این حال که حمله به اهداف بزرگ همانند کاروان تدارکات یا ایستگاه‌های راه‌آهن نتایج مخربی داشت اما حمله به اهداف کوچک‌تر مانند نقاط حفر شده در زمین عموماً اثر بخش نبود. تقابل بین توپ‌های ضدهوایی ۲۰ یا ۴۰ میلی‌متری و هواگردهای ایل-۲ هیچگاه به تخریب کامل هدف نمی‌انجامید اما بسیاری از هواپیما را ساقط می‌کرد.

وزن سنگین زره ایل-۲ موجب می‌گردید این هواپیما نتواند مواد منفجره زیادی با خود حمل کند که با توجه به دقت پایین عملکرد ضعیف تر آن را نسبت به دیگر هواگردهای تهاجمی متفقین همچون پی-۴۷ و هاوکر تیفون موجب می‌شد.

زره سنگین ایل-۲ آن را به شدت در مقابل آتش هوایی و زمینی دشمن مقاوم ساخته بود. با این حال، در مجموع بزرگ‌ترین خطر برای ایل-۲ از جانب زمین بود؛ همان‌طور که خلبانان توپ‌های ضدهوایی ۲۰ و ۳۷ میلی‌متری را بزرگ‌ترین تهدید گزارش می‌کردند؛ درحالیکه توپ‌های مشهور ۸۸ میلی‌متری با وجود هیبت خاص با توجه به نواخت تیر پایین و ارتفاع پایین پروازی و سرعت نسبتاً بالای ایل-۲ تأثیر کمتری بر آن داشتند. از همین رو اقدام فنلاند برای تقویت قدرت هوایی خود در تابستان ۱۹۴۴ با جانشین کردن توپ‌های ۲۰ و ۴۰ میلی‌متری با توپ‌های ۷۶ میلی‌متری با شکست مواجه شد و با وجود به‌کارگیری تاکتیک‌های جدید و استفاده از مهمات با توانایی انفجار زمان‌دار یا انفجار هنگام برخورد، تعداد اندکی از هواگردهای ایل-۲ ساقط شدند.

زره ایل-۲ با ضخامت ۵ تا ۱۲ میلی‌متری که به صورت ویژه از اتاقک خلبان و موتور محافظت می‌کرد، کاملاً در مقابل آتش تسلیحات سبک مقاوم بود. با این وجود، تیربارچی دم از حفاظت کمتری نسبت به همقطار خود برخوردار بود و آمار تلفات در این جایگاه به چهار برابر خلبان می‌رسید. سیاست «عدم بازگشت با مهمات استفاده نشده» که موجب حمله چند باره به اهداف می‌شد، نیز این آمار را افزایش می‌داد. حتی در مواردی از خدمه خواسته می‌شد با وجود اتمام تسلیحات بر فراز هدف باقی بمانند تا مقاومت خود را نسبت به آن‌ها نشان دهند که همین امر لقب «تانک پرنده» یا «بمب افکن بتنی» را به ایل-۲ داد.

اتاقک خلبان ایل-۲، موزه هوانوردی در بلگراد، صربستان

ایل-۲ به شدت از جانب پشت هواپیما آسیب‌پذیر بود و این درحالی بود که جنگنده‌های خودی به جهت پرواز در ارتفاع‌های بسیار بالاتر از ایل-۲ نمی‌توانستند از آن محافظت کنند. به همین دلیل با افزایش تلفات مدل دو سرنشین با یک تیربارچی دم جای مدل تک سرنشین را در خط تولید گرفت و مدل‌های از پیش تولید شده نیز با ایجاد یک حفره در پشت اتاقک اصلاح شدند. با افزوده شدن جایگاه دوم وزن ۱۷۰ کیلوگرم افزایش یافت و ۱۰ تا ۲۰ کیلومتر بر ساعت از سرعت هواپیما کاسته و کنترل پذیری آن به جهت عقب‌تر رفتن نقطه سقل سخت‌تر شد. برای حل این مسئله در نمونه‌های بعدی بال‌ها مقداری به رو به عقب زاویه پیدا کردند.

با توجه به کمبود جنگنده بین سال‌های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۲ از ایل-۲ در مواردی به عنوان جایگزین آن نیز استفاده شد. با این حال که برتری نمونه‌های جدیدتر جنگنده‌های آلمانی به صورت عیان در این زمینه بر ایل-۲ برتری داشتند اما این موضوع گاهی به خصوص در مقابل واحدهای آلمانی مجهز به هنشل اچ‌اس ۱۲۶ به موفقیت‌هایی نیز دست یافت. خلبانان ایل-۲ همچنین اغلب هواگردهای دیگر تهاجمی یونکرس ۸۷ را مورد حمله قرار می‌دادند که با توجه به کالیبر پایین ۷٫۹۲ میلی‌متری در مسلسل تیربارچی آن‌ها نمی‌توانستند با وجود زره ضخیم ایل-۲ از خود دفاع بکنند. در زمستان سال ۱۹۴۲ از ایل-۲ برای تهاجم به هواپیماهای ترابری آلمانی استفاده شد که آن را به بزرگترین خطر برای یونکرس یو ۵۲ تبدیل کرد. از این روش به شکل کاملاً موفقی در نبرد استالینگراد بین سال‌های ۱۹۴۲ و ۱۹۴۳ برای مقابله با هواپیما ترابری و بمب افکن‌هایی همچون فوکه-وولف ۲۰۰ و هاینکل-۱۱۱ که به نیروهای تحت محاصره آلمانی تدارکات و آذوقه می‌رساندند، استفاده شد.

با این حال که ایل-۲ توانمندی ویژه ای در حمله به اهداف زمینی و هواپیماهای کم سرعت داشت اما از جانب جنگنده‌های دشمن به شدت مورد خسارت واقع شد. تلفات به اندازه ای سنگین بود که رتبه بیشترین هواگردهای ساقط شده در بین تمامی هواگردهای شوروی را به خود اختصاص داد. البته این مسئله با توجه به تعداد تولید شده این هواگردها قابل پیشبینی بود. بین سال‌های ۱۹۴۱ و ۱۹۴۵ بیش از ۱۰ هزار ایل-۲ (شامل ایل-۱۰) توسط دشمن ساقط شد.

• خدمه: ۲ نفر: خلبان و تیربارچی
• طول: ۱۱٫۶ متر
• پهنای بال: ۱۴٫۶ متر
• ارتفاع: ۴٫۲ متر
• مساحت بال: ۳۸٫۵ متر مربع
• وزن خالی: ۴۴۲۵ کیلوگرم
• حداکثر وزن هنگام برخاستن: ۶۳۶۰ کیلوگرم
• نیرومحرکه: یک موتور پیستونی ۱۲ سیلندر میلوکین ای‌ام-۳۸اف خنک شونده با مایعات: ۱۷۲۰ اسب بخار - ۱۲۸۰ اسب بخار هنگام برخاستن
• پیش‌ران: ملخ ۳ تیغه با زاویه متغیر
• قطر ملخ: ۳٫۶ متر

• حداکثر سرعت: ۴۱۴ کیلومتر بر ساعت در سطح دریا
• پایاسیر: ۲۹۵ کیلومتر بر ساعت
• برد: ۷۶۵ کیلومتر با سرعت ۲۷۵ کیلومتر بر ساعت در ارتفاع ۱۰۰۰ متری
• حداکثر ارتفاع: ۵۵۰۰ متر
• سرعت اوج‌گیری: ۱۰٫۴ متر بر ثانیه، ۵۰۰۰ در ۱۵ دقیقه
• حداکثر طول پرواز: ۲٫۷۵ ساعت
• نسبت توان به وزن: ۰٫۲۸ اسب بخار بر کیلوگرم

• دو توپ خودکار ثابت ۲۳ میلی‌متری اِویا-۲۳: هر یک ۱۵۰ فشنگ
• دو مسلسل ثابت ۷٫۶۲ میلی‌متری شکاس: هر یک ۷۵۰ فشنگ
• یک مسلسل متحرک ۱۲٫۷ میلی‌متری برزین یوبی‌تی در پشت کابین خلبان برای تیربارچی دم: ۳۰۰ فشنگ
• ۶۰۰ کیلوگرم بمب، ۸ راکت آراس-۸۲ و ۴ راکت آراس-۱۳۲