ایستگاه راه‌آهن مشهد

تمبر افتتاح خط راه‌آهن تهران-مشهد

پس از پایان خط ریلی جنوب-شمال، ساخت راه‌آهن مشهد در دستور کار قرار گرفت و با همکاری آلمانها آغاز شده و طبق برنامه تنظیمی قرار بود تا پایان سال ۱۳۲۱ به اتمام برسد. مسیر گرمسار-مشهد از روز ۲۴ اسفند ۱۳۱۶ آغاز و زیرسازی و ریل‌گذاری آن تا ایستگاه شاهرود تا سال ۱۳۲۰ به اتمام رسید و بهره‌برداری از آن شروع شد. اما با اوج‌گیری جنگ جهانی دوم و حمله و اشغال ایران در سال ۱۳۲۰ توسط انگلستان و روسیه شوروی، پروژه ریل گذاری محدوده شاهرود تا مشهد، مشابه بسیاری از برنامه‌های عمرانی دیگر، متوقف شد.

از آن پس، انجام این مهم به واسطه مشکلات مالی چنانچه باید، پیشرفت نمی‌کرد. تا اینکه روز ۳ اسفند ۱۳۲۳ با برگزاری مراسم باشکوهی در شاهرود، ریلگذاری ادامه خط تهران-مشهد آغاز شد و در ۱۷ دی ۱۳۳۵ پایان یافت.[3][4]

در خط تهران-مشهد در حدود سه هزار پل موجود است که هشتاد پل آن از نوع پل‌های بزرگ است. قطارهای توربوترن، اولین بار در خط تهران-مشهد شروع به کار کردند. این خط ریلی، به‌صورت دوبل و رفت و برگشت مجزا می‌باشد و بر خلاف راه جاده ای، به موازات رشته کوه البرز قطعه بینالود، کشیده شده‌است که از نزدیک اسفراین عبور می کند.

راه آهن مشهد دارای دو ایستگاه باری و مسافری تفکیک شده، ۷ خط قبول و اعزام مسافری، و چند ترمینال برای ایستگاه باری، گمرک، و ... است.[5]

پل سلام راه آهن مشهد(دیدگاه قطاری حرم امام رضا.

جهت «سلام به حضرت» مسافرین ریلی، جانمایی مجموعه راه آهن مشهد به گونه ای انجام پذیرفت که با یکی از خیابانهای چهارگانه منتهی به حرم امام رضا، تقاطع داشته باشد تا زائرین و مسافرین ریلی، دیدگاهی به این بارگاه داشته باشند. این تقاطع غیرهمسطح، به عنوان "پل سلام" شناخته می شود.

پس از انقلاب، نام ایستگاه نادرشاه (اولین ایستگاه پس از ایستگاه راه آهن مشهد)، به "ایستگاه سلام" تغییر نام یافت.

ایستگاه راه‌آهن مشهد شاخص‌ترین ساختمان متعلق به جریانهای معماری معاصر در مشهد بوده‌است.[6] ساختمان ایستگاه جدید راه‌آهن به دستور پهلوی دوم توسط معمار ایرانی حیدر غیایی، عبدالعزیز فرمانیان، محسن فروغی و یک معمار فرانسوی بنام فرناند پویون طراحی شده[7] و پروژه به سرپرستی مرتضی کباری اجرا گردید. این ایستگاه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است و در گزارشی که در صفحه اول اکثر روزنامه‌های زمان افتتاح انتشار یافت، گفته شد که ایستگاه راه‌آهن مشهد بزرگ‌ترین ایستگاه راه‌آهن کشور (تا پیش از مطبق نمودن ایستگاه راه‌آهن تهران) است.[3]

این بنا در بدو ورود، با نیمه سقفی معلق و عظیم، به مسافران خوش آمد می‌گوید. سپس با عبور از آرایه‌ای از ستونها، به سالنی با تاقی مرتفع می‌رسد که که بلند مرتبگی سقف آن، عظمتی را در ذهن بیننده ایجاد می‌کند. زاویه این تاق، برابر با زاویه پل ورسک طراحی شده و خود بنا به شکل بال‌های فروهر و با الهام از معماری اشکانی هاترا وتیس پون طراحی گردیده‌است.[8]

سازه (المان) مقابل ایستگاه، متناسب با انحنای تاق سالنی ایستگاه؛ و فرم شاخه‌های تاج آن، مشابه بالهای ساختمان ایستگاه، طراحی شده‌است که بر شکوه فضا بیفزاید. این ساختار، در خدمت مضمونی کاربردی سفر قرار می‌گیرد و فضایی مطلوب برای انبساط خاطر هر مسافر مضطرب فراهم می‌کند. توالی و ریتم ستونهای سفیدپوش سنگی نمای اصلی، فرم قطار را تداعی می‌کند و سایه روشن مطبوعی را زیر منحنی تیره سقف پدیدمی‌آورد.

ایستگاه راه آهن تازه تاسیس رشت، با الگوبرداری از معماری ایستگاه راه آهن مشهد، بازطراحی شده است.[9] استقبال (شعر) در علم بدیع به معنای آن است که شاعر از شعر دیگران سرمشق بگیرد. در طراحی ایستگاه رشت طراح به استقبال (در معماری) ایستگاه مشهد رفته و طرح ایستگاه رشت طرحی نو و لحنی جدید است. بدین ترتیب ضمن ادای احترام به دستاورد پیشینیان، تداوم و تکامل آن را در قالب طرحی جدید عرضه نموده است. طراحی ایستگاه راه‌آهن رشت توسط مهندسین مشاور سینام تهیه گردیده است و معمار طرح مهندس هانی قدسی میباشند.

در شکل اولیه ایستگاه، سالنهایی در مرکز محوری ایستگاه قرار داشت که علاوه بر کاربری اداری، باعث کاهش افق دید در جانب دیگر ایستگاه و حس عمق بیشتر و احساس عظمتی از امتداد یافتن سقف ایستگاه تا پس از افق دید می شد. این مجموعه فضا و همچنین "ایوان بدرقه" (بالکن ایوان شرقی) ایستگاه، به تدریج به واسطه افزایش مسافر و ازدحام سفرها، برچیده و به فضای سالنی اضافه شدند. (حذف ایوان بدرقه (فضای تونلی و غیر سالنی زیر تاق)، به ماهیت معماری "ایوان اشکانی" بنا و درک آن، آسیب زد). ایوان و بالکن وسیع فوقانی جنوبی ایستگاه نیز که دیدگاه و بام شهر مشهد بود، به واسطه اشتراک مسیر با قسمت اداری ایستگاه، امروزه دیگر مورد استفاده قرار نمی گیرد و کاربری رستورانی و کافی شاپی خود را از دست داده است.

پارک راه آهن

بلوار و میدان راه‌آهن، تا پیش از احداث ایستگاه‌های قطار شهری، یکی از دروازه‌های شهر و یکی از سرسبزترین و زیباترین پارکها و تفریحگاه‌های شهر مشهد بود. اما امروزه با خارج کردن ورودی‌های ایستگاه مترو از میانه میدان، و افزایش حجم تردد و پارکینگ (ترافیک تاکسی‌ها، مسافربرها و خودروهای شخصی و پایانه اتوبوسها)، تبدیل به فضایی آسفالت و نابسامان و با انواع رفت و آمدهای ترافیکی و ازدحامی شده که فضای آرامش بخش و سبز آن محوطه را، نابود و زیبایی‌های آن را آشفته کرده‌است.[10]

از اینرو موضوع لزوم طبقاتی و تقاطع غیر همسطح شدن این میدان و انتقال ترددهای خودرویی و پارکینگهای آن به زیر زمین، یا انتقال ایستگاه به بلوار مجلسی، و تبدیل مجموعه میدان و بلوار سبز موازی آن، به پلازای شهری و پارک خطی مجدداً مطرح شده‌است.

لذا طراحی میدان راه‌آهن که در محدوده خدماتی شهرداری منطقه۳ مشهد قرار دارد، با هدف بازتعریف و تبدیل آن به فضای عرصه ای شهری (پلازا) و استفاده از پتانسیل ایجاد شده در ارتباط با سطوح زیرین محدوده، در دستور کار مدیریت شهری مشهد قرار گرفت و گزینه حداکثری، بر مبنای تعریف تراز +۱ به منظور ایجاد عرصه شهری، تجهیز شده و قاب دسترس به همراه ساماندهی و تجهیز تراز شهر و ارتباطات عمودی بین ترازهای گوناگون شکل گرفت. در این گزینه، تراز شهر با محوریت ایستگاه مترو مورد توجه قرار گرفته‌است و تلاش گردیده که ایجاد پیوستگی و یکپارچه سازی عرصه میدان با ضلع جنوبی به کمک طراحی عناصر کف و بدنه سازی صورت پذیرد. علاوه بر حذف اختلاف سطح برای امکان حضور و تردد راحت‌تر مردم، ساماندهی و اصلاح جداره‌های تجاری جنوبی میدان و افزایش نفوذپذیری بصری در جداره‌های غربی و شرقی میدان مورد توجه قرار گرفته‌است.[11][12]

در بازطراحی میدان در سال ۱۳۹۷، گرچه فضای پارکی (چمن و تراکم درختی) حذف شده است، ولی پارکینگ و مسیر تاکسی ها و خودروهای شخصی، به جوانب میدان منتقل شده و قسمت مرکز میدان، از رفت و آمد خودرویی، پاکسازی و آرامش بخشی شده است.[13]

المان میدان راه‌آهن

المان مقابل ایستگاه، مفهوم فضای ایستگاهی را کامل کرده‌است. گنبد این المان، متناسب با انحنای تاق سالنی ایستگاه، و فرم شاخه‌های تاج آن، مشابه بالهای ساختمان ایستگاه، طراحی شده‌است که بر شکوه فضا بیفزاید.

در مورد المان ایستگاه راه‌آهن مشهد پیشتر گفته می‌شد با توجه به نزدیکی مقبره نادرشاه با این محل، این المان از کلاه افشاریان و تاج نادر الگوبرداری شده بود تا به پایتختی مشهد در دوره افشاریان اشاره کند و تندیس‌هایی از مفاخر اشکانیان، افشاریان، و سامانیان نیز توسط حسن ارژنگ‌نژاد در اطراف آن قرار گیرد.

اما امروزه نام «همیشه به سوی او» بر روی آن نهاده شده و و در لوحی که بر پایه آن نصب شده، گفته شده "بنا، نشاندهنده یک مرد و زن ایرانی است که نماد انسانها می باشند. انسانهایی که فضا را درمی نوردند، ولی همواره دست به سوی خداوند بزرگ دارند"[14]. طراح این المان، یعقوب دانش دوست می‌باشد.

نزدیک به دو دهه پیش، پایه این المان تغییر زیادی کرد و کاربری تجاری یافت و پس از آن تبدیل به آبشار و آبنما شد. اما در دوره مدیریت تقی‌زاده خامسی بر شهرداری مشهد، طرح احیا میدان راه‌آهن با هدف بازتعریف عرصه عمومی، اجرا شد و پایه المان، مجدداً به شکل اولیه بازگشت و کاربری آن، گالری و نمایشگاه آثار هنری تعریف شد.[15] در کتابی که رولف بنی، عکاس مشهور از ایران تهیه کرده‌است، تصویر المان میدان راه‌آهن مشهد، در شکل اولیه، چاپ شده‌است[16]. مزیتی که بازپیرایی سال ۹۷ دارد، این است که اطراف المان، باز است و جزئیات آن، با درختان فراوان طرح قدیم، پوشانده (ماسکه) نشده است.

• خط راه‌آهن تهران-مشهد
• خط راه‌آهن مشهد-بافق-کرمان
• خط راه‌آهن مشهد-سرخس-آسیای میانه (شوروی سابق)

خطوط دردست اجرا یا در بررسی:

• خط راه‌آهن مشهد-گرگان
• خط راه‌آهن مشهد-چابهار
• خط راه‌آهن مشهد-هرات (افغانستان)

در سال ۸۸ تعداد مسافرین جابجا شده در ایستگاه ۱۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر بوده‌است. ورود ۳۰ درصد از زائران به مشهد از طریق راه‌آهن انجام می‌شود. با توجه به ظرفیت محدود ایستگاه راه‌آهن مشهد، این ایستگاه حداکثر تا پایان برنامه پنجم توسعه پاسخ گوی نیاز مسافران است لذا مطالعات احداث پایانه دوم ایستگاه راه‌آهن مشهد آغاز شده‌است.[17]

در حال حاضر، طرح جامع توسعه و افزایش ظرفیت ایستگاه مشهد در حال پیگیری و برنامه‌ریزی است. این طرح شامل احداث و افزایش سه باب سکو و ۶ خط قبول و اعزام و توسعه کارخانجات تعمیرات واگن‌های مسافری و سایر الزامات مورد نیاز در ترمینال موجود ایستگاه و همچنین طراحی و احداث ترمینال شماره دو مشهد با ۱۰ هزار متر مربع سالن ایستگاه، ۵ باب سکو و ۱۰ خط قبول و اعزام و کارخانجات تعمیرات واگن و لکوموتیو و خطوط پشتیبان می‌باشد. با اجرای کامل طرح جامع ظرفیت جابجایی و ترابری مسافر در ایستگاه راه‌آهن مشهد از ۱۴ میلیون جابجایی مسافر در سال به ۲۵ میلیون مسافر در سال خواهد رسید.[18]
با توجه به حجم بالای ترددها به مشهد مقدس و ترافیک سنگین آمد و شدها از طریق شبکه ریلی به پایتخت معنوی ایران و همچنین و دورنمای برقی شدن قطار تهران-مشهد و احداث راه‌آهن مشهد-گرگان، از سال ۸۷ ضرورت ایجاد ایستگاه دوم راه‌آهن مشهد توسط مسئولان و مقامات استانی مورد تأکید قرار گرفته بود، تا جایی که استاندار خراسان رضوی در تابستان ۹۳، از حجم ۱۳میلیون و ۷۰۰هزار نفری تردد از طریق شبکه ریلی منتهی به مشهد خبر داده بود. بنا بر برنامه‌ریزی‌ها، ایستگاه دوم راه‌آهن مشهد در نزدیکی ایستگاه اول احداث خواهد شد و جانمایی و نقشه‌های آن نیز مشخص شده‌است.[19]

• پیشینه راه‌آهن در ایران
• ایستگاه راه‌آهن تهران
• حیدر غیایی