عبدالغفار نجم‌الدوله

وی نخستین بار گاه‌شماری هجری خورشیدی را با توجه به گاه‌شماری جلالی استخراج کرد. گاه‌شماری جلالی بدستور ملکشاه سلجوقی، براساس گاه‌شماری یزدگردی با تطبیق دقیق آغاز سال با اعتدال ربیعی شکل گرفت. مبدأ آن روز ۱۰ رمضان ۴۷۱ هجری قمری، برابر با اول نوروز سال نخستین جلالی بود و طول ماه‌های آن مانند گاه‌شماری یزدگردی و اسامی آن‌ها فارسی بوده‌است.[1]

نجم‌الدوله برای اولین بار عبارت ۱۲۶۴ هجری خورشیدی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳-۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، گاه‌شماری را در ایران رایج کرد که برای اولین بار اساس آن خورشیدی و مبداء آن هجرت پیامبر اسلام از مکّه به مدینه باشد. ماههای آن براساس اسامی عربی برج‌های دوازده‌گانه فلکی (حمل، ثور، جوزا... حوت) و طول آن‌ها برمبنای توقف نسبی خورشید در بروج مذکور ۲۹ تا ۳۲روزه بود. گاه‌شماری که او نوشت، به گاه‌شماری هجری خورشیدی بُرجی معروف است. این گاه‌شمار در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ مطابق ۲ اسفند (حوت) ۱۲۸۹، به عنوان مقیاس رسمی زمان محاسبات مالی کشور پذیرفته شد.[2][3] دست‌کم تا ربع قرن پیش از آن، تقویمهایی بر اساس گاه‌شماری هجری خورشیدی در ایران استخراج و چاپ می‌شد. ۱۵ سال بعد در پنجمین دوره مجلس شورای ملی قانون گاه‌شماری هجری خورشیدی به تصویب رسید.[4]

ماه‌های گاه‌شماری هجری خورشیدی برجی، بین ۲۹ تا ۳۲روزه و طول ماه‌ها در هرسال بستگی به توقف سالانه خورشید در هر برج متفاوت بوده‌است. طول ماه‌ها: حمل (۳۰ یا ۳۱روزه)، ثور (۳۱ یا ۳۲روزه)، جوزا (۳۱ یا ۳۲روزه)، سرطان (۳۱ یا ۳۲روزه)، اسد (۳۱ یا ۳۲روزه)، سنبله (۳۰ یا ۳۱روزه)، میزان (۳۰ یا ۳۱روزه)، عقرب (۲۹ یا ۳۰روزه)، قوس (۲۹ یا ۳۰روزه)، جدی (۲۹ یا ۳۰روزه)، دلو (۲۹ یا ۳۰روزه)، حوت (۲۹ یا ۳۰روزه).[5]

به پیشنهاد وی برای رصد گذر زهره سال ۱۲۵۳ خورشیدی (۱۸۷۴ میلادی)، دو گروه از منجمان آلمانی با تلسکوپ‌های خود برای رصد گذر زهره به ایران آمدند. یک گروه راهی اصفهان شدند و یک گروه در طهران روی بام کلاه فرنگی باغ سپهسالار زهره را رصد کردند که نجم‌الدوله به همراه پدرش و اعتضادالسلطنه (وزیر معارف ناصرالدین شاه و رئیس دارالفنون)، از معدود کسانی است که در آن سال در تهران گذر زهره را رصد کرد.[6]

اولین و تنها کتابی که به قصد آموزش فلسفۀ جدید در دورۀ قاجار تهیه شده کتابی است که نجم‌الدوله با عنوان دورۀ اصول حکمت فلسفه ترجمه کرده‌است. او این کتاب را بنا به‌خواست میرزا علیقلی‌خان مخبرالدوله، وزیر علوم، در سال 1308ق از فرانسه به فارسی ترجمه‌ كرده‌است. این ترجمه بهصورت خطی باقی مانده است.[7]

اولین سرشماری جمعیت در ایران به فرمان ناصرالدين‌شاه و به‌قصد تعیین شمار جمعیت ساکنان دارالخلافه (تهران) در سال ۱۲۸۴ق به نجم‌الدوله سپرده شد. او اين مأموریت را در مدتی كم‌تر از دوماه و با دستیاری شاگردان ممتازش در مدرسۀ دارالفنون به‌انجام رساند و نتيجۀ آن را در رساله‌ای باعنوان تشخيص نفوس دارالخلافه گردآورد.[8]

چهارمین نقشه دارالخلافه تهران که اولین نقشه دقیق تهران بعد از گسترش به باروی ناصری بود، به همت او کشیده شد.