طراز

نام این شهر را در منابع اسلامی به صورت طراز می‌نویسند و در دوره‌هایی در زبان قزاقی آن را تالاس، ژَمبیل و اولیاء آتا (Әулие́-Ата) نیز می‌نامیدند.

تراز کهن.

این شهر ابتدا از آن سغدیان بود. پس از آن چینی‌ها و گوکترکان نیز به منطقه‌ای که طراز در آن قرار داشت وارد شدند. طراز در دوره‌های بعد جزئی از پادشاهی سامانیان شد و سامانیان دین اسلام را با خود به این شهر آوردند. زبان فارسی، زبان رسمی سامانیان نیز در آن زمان زبان رسمی منطقه تراز شد. این شهر بعدها تحت سیطره قراخانیان، سلجوقیان، ایلخانان مغول درآمد. در آغاز سده شانزدهم میلادی مصادف با روی کار آمدن حکومت صفویه در ایران، طراز که میان ازبکان و قزاق‌ها در محاصره بود ابتدا به دست ازبکان افتاد. بدنبال شکست شیبک خان از شاه اسماعیل صفوی قلمرو ازبک‌ها دچار پریشانی شد و در همین زمان طراز به اشغال نیروهای قزاق درآمد و حاکمیت قزاق‌ها بر طراز تا نیمه قرن نوزدهم دوام آورد. آن‌گاه طراز توسط ارتش روس محاصره شد و سپس به خاک قلمرو روسیه تزاری پیوست. پس از انقلاب بلشویکی اکتبر و فدراسیونی شدن روسیه شهر طراز به جمهوری شوروی سوسیالیستی قزاقستان واگذار شد. پس از استقلال این جمهوری از شوروی تا کنون طراز بخشی از خاک جمهوری قزاقستان است.

در روزگار باستان طراز در منطقه شمال سرزمین سغد قرار داشت و به تبع آن ساکنانش عمدتاً سغدیان بودند. سغدی‌ها قومی ایرانی نژاد بودند که به زبان سغدی از زبان‌های ایرانی تکلم می‌کردند. سرزمین سغد به دلیل قرار داشتن در مسیر اصلی جاده ابریشم از اهمیت بالایی برخوردار بود و به نوعی دالان اصلی ارتباط مردم چین و شمال هند با ایرانی‌ها، اروپایی‌ها و تمدن‌های خاور نزدیک بود. پس از ورود ترکان آسیای میانه مانند گوک‌ترک‌ها و نیز چینی‌های هان تغییراتی در ترکیب نژادی منطقه پیدا شد و عناصر ترک‌تبار با مردم بومی آن منطقه آمیخته شدند به گونه‌ای با ترکیب سغدی‌ها و ترکان و چینیان مهاجر و نیز ورود سامانیان به آن منطقه زبان سغدی به سرعت به نفع فارسی و ترکی عقب‌نشینی کرد. امروزه بازمانده‌های سغدیان تنها در دره رود زرافشان در شمال تاجیکستان که در فاصله‌ای نزدیک به طراز قرار دارد یافت می‌شوند. پس از اشغال طراز توسط روس‌ها عنصر روسی هم به درون شهر رخنه کرد. با این وجود تا سال ۱۸۹۷ میلادی ترکیب قومیتی طراز چنین بود:

• ترکیب تاجیکان فارسی‌زبان و ترکان که روس‌ها به آن‌ها سارت می‌گفتند و حدود ۷۵٫۴۶٪ جمعیت شهر را تشکیل می‌دادند. اینان هم‌تبار مردم زرافشان بودند.
• روس‌ها ۱۱٫۶۵٪
• قزاق‌ها و قرقیزها حدود ۵/۰۲٪
• تاجیک‌های فرغانه که عمدتاً بازرگان بودند ۳٫۴۶٪[1]

پس از تأسیس جمهوری شوروی سوسیالیستی قزاقستان زبان قزاقی میان مردم طراز رواج بیشتری یافت و اندک اندک سایر زبان‌های رایج شهر مانند فارسی، قرقیزی، ترکمنی و ازبکی را کنار زد. امروزه اکثر ساکنان طراز را قزاقی‌زبانان تشکیل می‌دهند. اسلام دین اکثریت مردم طراز است و دین مسیحی نیز دومین دین رایج شهر محسوب می‌شود.

طراز شهری مرتفع است و زمستان‌های سخت و سوزان و تابستان‌هایی نسبتاً گرم دارد.

طراز شهری کهن است که در ادبیات فارسی نیز به آن زیاد اشاره شده‌است. لغتنامه دهخدا به نقل از چندین منبع قدیمی این شهر را «شهری از ترکستان، نزدیک اسپیجاب» توصیف می‌کند که «منسوب است به خوبان و اهل آن به کمال شهرهٔ آفاقند». چنان‌که قطران می‌گوید:[3]

ز چینِ زلف مه نیکوان چین و تراز

همیشه سلسله‌ساز است باد و درع طراز.

رودکی سمرقندی نیز نام طراز را اینچنین در شعر خود می‌آورد:

روی به محراب نهادن چه سود

دل به بخارا و بتان طراز

ایزد ما وسوسهٔ عاشقی

از تو پذیرد، نپذیرد نماز

• Wikipedia contributors, "Taraz," Wikipedia, The Free Encyclopedia, (accessed March 10, 2008).

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ طراز موجود است.