زمین‌شناسی ایران

در زمین‌شناسی ایران، این باور وجود دارد که سرزمین ایران در بخش میانی کوه‌ زایی آلپ – هیمالیا است که از باختر اروپا آغاز و پس از گذر از ترکیه، ایران، افغانستان تا تبت و شاید تا نزدیکی‌های برمه و اندونزی ادامه دارد.

جایگاه زمین‌شناختی ویژه این کوه‌ها در فصل مشترک دو قاره اوراسیا و گندوانا سبب شده تا دربارهٔ چگونگی پیدایش این نوار چین‌خورده دو نظریه بزرگ‌ناودیس تتیس و زمین‌ ساخت ورقه ای مورد بحث باشد.

• نظریه بزرگ ناودیس تتیس: بر اساس این نظریه، در جایگاه کنونی کوه‌های آلپ – هیمالیا، بزرگ ناودیسی وجود داشته ‌است که از اشتقاق ابرقاره پانگه‌آ شکل گرفته و زادگاه نوار چین‌خورده آلپ – هیمالیا است. دربارهٔ بخش ایرانی این بزرگ‌ناودیس فرض بر آن است که البرز، به دلیل داشتن سنگ‌های آتشفشانی فراوان، نوعی زمین‌ناودیس آتشفشانی و زاگرس به دلیل نداشتن سنگ‌های آتشفشانی نوعی زمین‌ناودیس ناآتشفشانی است که به وسیله توده مقاوم ایران مرکزی از یکدیگر جدا بوده‌اند. با آغاز پژوهش‌های زمین‌شناختی گسترده، این یقین به دست آمد که نظریه بزرگ ناودیس تتیس با ویژگی‌های زمین‌شناختی ایران همخوانی و هم‌آهنگی ندارد.
• نظریه زمین ‌ساخت ورقه ای: وجود بعضی پوسته‌های اقیانوسی سبب شده‌است تا گروهی از زمین‌شناسان، جایگاه زمین‌شناسی ایران را در چارچوب زمین‌ساخت ورقی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. به باور این زمین‌شناسان، در محل کنونی راندگی اصلی زاگرس اقیانوسی گسترده‌ای به نام اقیانوس تتیس وجود داشته که دو قاره آفریقا – عربستان (گندوانا) و اروپا – آسیا (اوراسیا) را از یکدیگر جدا می‌کرده‌است. بر پایه این دیدگاه، کوه‌های البرز و ایران مرکزی، بخشی از قاره اوراسیا و زاگرس لبه شمالی سپر آفریقا – عربستان هستند. سه دلیل عمده این دیدگاه عبارت است از:
  • تفاوت رخساره‌های سنگی و زمین‌ساختی رسوبات دوران دوم و سوم زاگرس با سایر نواحی ایران.
  • وجود سنگ‌های افیولیتی در امتداد راندگی اصلی زاگرس.
  • وجود نوار آتشفشانی ارومیه – بزمان

یافته‌های نوین زمین‌ساختی ایران نشان می‌دهند که نظریه زمین‌ساخت ورقی بیانگر جایگاه واقعی زمین‌ساختی ایران نیست و الگوی توصیف شده به ویژه تعلق ایران مرکزی و البرز به قاره اوراسیا با پاره‌ای از واقعیت‌های ملموس در ناهماهنگی است.[1]

در نخستین دوره از دوره‌های زمین‌شناسی یعنی چند میلیون سال پیش همه خاک ایران زیر آب جای گرفته بود. کم‌کم بخش‌هایی از شمال و جنوب ایران از خاک بیرون آمد. در دوره دوم زمین‌شناسی بخش شرقی ایران بیش از پیش زیر آب فرومی‌رود. در دورهٔ سوم جنوب ایران از زیر آب بیرون آمد. در آغاز دوران چهارم یخچال‌های طبیعی بلندی‌های البرز را دربر گرفت. در نتیجه حرکت این یخچال‌ها و توده‌های بزرگ آبرفت‌ها و رسوبات بسیاری پدید آمد.

یووان اشتوکلین زمین‌شناس سوئیسی و از پیشگامان مطالعات نوین زمین‌شناسی در ایران، برای نخستین بار ایران را از نظر ساختارهای زمین‌شناسی به چند بخش جداگانه تقسیم‌بندی کرد که مبنایی برای کار پژوهشگران بعدی شد. پس از وی، با افزایش آگاهی از ویژگی‌های زمین‌شناسی ایران، تقسیم‌بندی‌های جامع‌تری ارائه شد.[2]

زمین‌های کشور ایران که قسمتی از نجد ایران است از لحاظ زمین‌شناسی به‌طور کلی به ترتیب زیر است:

در قسمت مرکز و مشرق و جنوب شرقی زمین‌های کویری که بیشتر از ماسه و شن و گاهی تشکیلات کولابی و دریاچه یی دارد و بیشتر از بقایای دریاچه‌ای عهد سوم است.

جنوب ایران بیشتر تشکیلات دوران سوم را دارد و تشکیلات نفتی بیشتر در همین قسمت‌ها است.

در شمال شرقی ایران (اطراف مشهد) غالباً تشکیلات دوران دوم به انضمام تشکیلات آتشفشانی و نیز قسمتی از تشکیلات دوران سوم دیده می‌شود.

شمال ایران در قسمت‌های سواحل دریای خزر بیشتر تشکیلات دوران سوم و در قسمت‌های جنوبی تر (رشته‌کوه البرز) تشکیلات دوران دوم و اول به انضمام تشکیلات آتشفشانی مشاهده می‌گردد.

در آذربایجان شمالی غالباً زمین‌های دوران دوم و ابتدای دوران سوم و تشکیلات آتشفشانی وجود دارد.

در آذربایجان شرقی اکثر تشکیلات دوران اول و تشکیلات آتشفشانی است. در آذربایجان غربی و سواحل دریاچه ارومیه تشکیلات دوران اول و ابتدای دوران سوم و تشکیلات آتشفشانی محسوس است.

در مغرب ایران (کرمانشاه و کردستان) بیشتر تشکیلات مربوط به ابتدای دوران سوم و اواخر دوران دوم است.

در جنوب شرقی ایران (بلوچستان) بیشتر تشکیلات دوران سوم دیده می‌شود.

کشور ایران دارای پنج زون زمین ساختی اصلی است. زون‌های اصلی عبارتند از: زاگرس،البرز،ایران مرکزی،کپه داغ،مکران. که هر کدام از این زون‌ها شامل زون‌های ساختاری کوچکتری در داخل خود می‌باشند.