حسنعلی فرمند

حسنعلی خان قراگوزلو پسر امیرتومان حسینعلی خان (ضیاءالملک دوم) پسر سرتیپ حسین‌قلی خان (ضیاءالملک اول) پسر حاج امان‌الله خان بهاءالملک بود که مالکان بیشتر روستاهای همدان و خوانین طایفه قراگزلو بودند. پدرش او را در سال ۱۲۸۴ خورشیدی برای تحصیل (احتمالا در رشته کشاورزی) به سویس فرستاد.

پس از بازگشت، ابتدا به رسیدگی به املاک و فوج همدان پرداخت که هر دو همچون لقب ضیاءالملک از پدر به او رسید.[1] سپس حسب‌الامر دایی و پدرزنش ابوالقاسم خان ناصرالملک قراگوزلو که نایب‌السلطنه احمد شاه قاجار بود، به مدت یک سال و نیم متصدی گارد نیابت سلطنت شد.

ضیاءالملک عضو حزب عامیون (دموکرات) شد و از او با عنوان فراماسون هم یاد می‌شد، هرچند خودش تکذیب می‌کرد.[2] او دوست نزدیک و محرم اسرار مشیرالدوله پیرنیا بود.[3] خوش‌خدمتی‌هایی هم به مشیرالدوله نشان می‌داد. یک بار که وثوق‌الدوله هنگام دفاع از پیشینه خود و عقد قرارداد ۱۹۱۹ در مجلس شورای، خودش را کسی خواند که مانند خیلی‌های دیگر در شرایط سخت، کنار نمی‌کشد و مسئولیت می‌پذیرد و بدنامی را به جان می‌خرد، ضیاءالملک در پاسخ او به تمجید از مشیرالدوله پرداخت و در حالی که نمایندگان همهمه و اعتراض می‌کردند و حرفهایش را خارج از دستور می‌دانستند، مشیرالدوله را به عنوان سیاست‌مداری مهم و فداکار ستود که «در مواقع سخت، مسئولیت مملکت را قبول نموده» ضیاءالملک در دوره پنجم مجلس شورای ملی به نمایندگی همدان انتخاب شد. نماینده دیگر همدان در آن دوره، سید عبدالوهاب رضوی از روحانیون شهر بود. مجلس پنجم در نهم آبان ۱۳۰۴ به انقراض سلطنت قاجار رأی داد و قدرت را به رضاشاه انتقال داد. در مجلس مؤسسان که در آذر آن سال برپا شد و با تغییراتی در قانون اساسی، سلطنت پهلوی را رسمیت بخشید، ضیاءالملک عضویت داشت.

در انتخابات دوره ششم که پس از به سلطنت رسیدن رضا شاه برگزار شد، میان ضیاءالملک و سید عبدالوهاب رضوی رقابت درگرفت. ضیاءالملک از پشتیبانی نظامیان برخوردار بود که قدرت بلامنازع شده بودند. او که به انتخاب شدن خودش اطمینان داشت، برای اینکه سید عبدالوهاب رضوی رأی نیاورد و نماینده دوم نشود، بخشی از آرای خود را نصیب حسن مخبر فرهمند نامزد دیگر انتخابات کرد که رئیس پست و تلگراف همدان بود. در نتیجه، او و مخبر فرهمند هر دو به نمایندگی همدان به مجلس رفتند و رضوی کرسی‌اش را از دست داد.

برخی خویشاوندان فرمند همچون امیرنظام قراگوزلو همدانی، در املاک خود حفاری می‌کردند و آثار باستانی کشف شده را به خارج برده، می‌فروختند.[4] فرمند هم در مجلس شورای ملی تلاش می‌کرد که ممنوعیت فروش عتیقه‌جات و آثار باستانی را در خارج لغو کند. از جمله هنگامی که مستوفی‌الممالک در شهریور ۱۳۰۵ برنامه دولت خود را به مجلس عرضه کرد، فرمند دو بار نطق کرد و هر دو بار با تأکید بر اینکه عتیقه‌جات و آثار باستانی از نظر او اهمیتی ندارد، خواهان آن شد که آزادی تجارت این اشیاء در برنامه دولت گنجانده شود.

در اول آذر ۱۳۰۵ که قرارداد میان وزارت فوائد عامه و یک شرکت دانمارکی برای احداث نخستین خطوط اتوبوسرانی در تهران برای تأیید در مجلس شورای ملی مطرح شد، فرمند مخالفت کرد و گفت:

«این اتومبیلها که در شهر تهران سوار می‌شویم برای ما تجمل است. برای اینکه ما ایرانی‌ها وقتمان این اندازه قیمت ندارد که اتومبیل سوار شویم و بسرعت برق برویم. … این تجملات پول مملکتی را می‌برد. اتومبیل، بنزین، لاستیک، تمام اینها پول مملکت ما را می‌برند به خارجه. … این اتومبیلها که ما در تهران داریم و سوار می‌شویم با این خیابانهای پرخاک و پرکثافت، تمام این کثافات را در هوا پراکنده می‌کند. پس برای یک همچو شهری که خیابان صحیح ندارد، اتومبیل یا اتوبوس راه انداختن به عقیده بنده چندان صحیح نیست. از نقطه نظر حفظ الصحه ماها باید کوشش کنیم که شهرمان اول مثل شهرهای اروپا خیابانهایش با قیر و سیمان ساخته شود، بعد اتومبیل‌رانی کنیم».

فرمند تهران را چنین توصیف می‌کرد:

«شهر تهران دو قسمت است، یک قسمت بازار و آن پایین شهر است که روی بازار هم پوشیده‌است که آفتاب نمی‌گیرد و معدن میکروب است، یک قسمت هم بالای شهر است که اتومبیلها آنجاها را ملوث می‌کنند. [تهران] بدبختانه آبش که محلول کثافت است، نانش هم که همیشه تلخ است و یک مواد عجیب غریبی دارد که برای معده فوق‌العاده بداست، فقط یک هوائی دارد که آن را هم اتومبیلها و اتوبوسها خراب می‌کنند».

پس از پایان دوره ششم، فرمند دیگر به مجلس نرفت تا اینکه در پی شهریور ۱۳۲۰ و سقوط رضاشاه و اشغال ایران، در نخستین انتخاباتی که برگزار شد (دوره چهاردهم) در سال ۱۳۲۲ بار دیگر به نمایندگی همدان به مجلس رفت.

حسنعلی فرمند در اسفند ۱۳۲۹ در کابینه حسین علاء، وزیر کشاورزی شد و همین سمت را در کابینه محمد مصدق نیز به مدت چند ماه حفظ کرد.

کتاب صد صفحه‌ای همت (یا دوازده درس) اثر یوریتومو تاشی با ترجمه حسنعلی فرمند در دهه بیست خورشیدی در ایران به چاپ رسید.