تولی خان
تولی خان یا تولوی خان، پسر چهارم چنگیز خان[1] که از برادران خود جوجی و جغتای و اوگتای کوچک‌تر بود و در دلاوری و قلعه گشایی و سپاهیگری مانند نداشت . هیچ‌یک از پسران و برادران چنگیز مانند وی لشکرکشی و فتوحات نکرده‌اند. چنگیز در اوایل میل داشت که او را به جانشینی تعین کند اما بعد نظرش تغییر کرد و گفت که منصب لشکرکشی و ضبط یورت و حفظ خزانه بر تو مناسبتر است. تولی در بیشتر اوقات ملازم چنگیزخان بود و او همواره با وی مشورت می‌کرد. چون چنگیز بمرد و شاهزادگان هریک به مقام خود رفتند تولی در یورت اصلی که تختگاه چنگیزخان بود بماند تا آنکه قوریلتای (مجلس بزرگ) دایر شد و اوگتای را به قاآنی برداشتند. پس از آن به دستور اوگتای قاآن جدید تولی به چین لشکر کشید و سپاهیان التان خان را بشکست و از رودخانه‌ای قراموران که تا آن زمان هیچ‌کس نگذشته بود بگذشت و به برادرش پیوست. تولی در زمان قاآنی اوگتای بمرد و از جمله فرزندان او منکوقاآن و هولاگوخان و قوبیلای قاآن و آریق بوکا بودند. سرقویتی بیگی زن تولی خان را زنی بسیار خردمند گفته‌اند، این زن خردمند بود که فرزندان خود را با ادب و با فرهنگ تربیت کرد و چنان با قدرت عظیم و نفوذ قدرتمندش در طول زمان خود رفتار کرد که پس از مرگ گیوگ خان سلطنت به طول قانونی به پسر خود منکوقاآن تعلق گرفت.
| تولی خان | |
|---|---|
 نقاشی تولی خان توسط رشیدالدین فضل‌الله همدانی، در اوایل قرن ۱۴ | |
| نایب‌السلطنه امپراتوری مغول | |
| سلطنت | ۲۵ اوت ۱۲۲۷–۱۳ سپتامبر ۱۲۳۲ |
| پیشین | چنگیز خان |
| جانشین | اوگتای خان |
| زاده | ۱۱۹۲ |
| درگذشته | ۱۲۳۲ (۴۰ سال) مغولستان |
| فرزند(ان) | منگوقاآن (۱۲۰۹–۱۲۵۹) قوبلای خان (۱۲۱۵–۱۲۹۴) هولاکو خان (۱۲۱۷–۱۲۶۵) آریق بوکا (۱۲۱۹–۱۲۶۶) |
| خاندان | بورجیگین |
| پدر | چنگیز خان |
| مادر | بورته |
سلطنت غیررسمی تولی
تولی درجنگ‌های ایران مأمور فتح خراسان بود وارشد اولاد چنگیز خان. با وجود این که برادرش اوگتای رسماً از جانب پدر به خانی منصوب شده بود، مع‌هذا به‌طور غیررسمی تا تعیین اوگتای از جانب قوریلتای با کمک سه مشاور پدرش «محمود یلواج» «تاتاکوس» «یه لیوچوتسای» طی دو سال ۶۲۴ تا ۶۲۶ هجری قمری مدت فاصله مرگ چنگیز خان تا جلوس اوگتای به مقام قاآنی به‌طور غیررسمی فرمانروایی کرد و دراین مدت ممالک چنگیز خان به همان روش و شیوه و سبک و سیاق سابق اداره می‌شد.
مرگ
مطابق تاریخ مخفی تاریخ سری مغولان، تولی خود را فدا کرد تا بتواند اوگتای خان را از یک بیماری بسیار شدید در طی یک کارزار در چین درمان کند. شمن‌ها مشخص کرده بودند که ریشه بیماری اوگتای خان، ارواح زمین و آب چین است. به عقیده شمن‌ها این ارواح از اینکه رانده شده و سرزمین شان ویران شده بود ناراحت بودند. پیشکش زمین ، حیوانات و مردم فقط به تشدید بیماری اوگتای منجر شده بود ، اما هنگامی شمن‌ها پیشنهاد دادند که یک عضو خانواده را قربانی کنند ، اوگتای بلافاصله بهتر شد. تولی داوطلبانه و بی درنگ پس از مصرف و نوشیدن نوشابه نفرین درگذشت. با این حال، عطاملک جوینی می‌گوید که تولی در اثر الکلیسم در گذشته‌است.