تعاریف آموزش و پرورش

با اینکه از سدهٔ سوم هجری، مربیان بزرگ مسلمان آثاری دربارهٔ تعلیم و تربیت نگاشته‌اند، که تاکنون بیست عنوان از آن‌ها شناسایی شده‌است (مانند آداب المتعلمین اثر ابن سحنون، درگذشته به‌سال ۲۵۶ قمری)، ولی هیچکدام در پی تعریف مفهوم «آموزش و پرورش» نبوده‌اند و گویا اهمیت تعریف این مفهوم را درک نکرده بودند. تنها با تعمق در آثار و نوشته‌های آنان می‌توان تعریفی از «آموزش و پرورش» از سوی آنان ارائه کرد.

مربیان مسلمان (مانند امام محمد غزالی) به جای واژگان آموزش و پرورش و تربیت، بیشتر از واژه‌های «تعلیم، تأدیب، تهذیب، تزکیه، و ریاضت» استفاده کرده‌اند. البته این اندیشمندان به‌طور خاص به موضوع «آموزش و پرورش» نپرداخته‌اند، بلکه در لابه‌لای نوشته‌هایشان دربارهٔ تعلیم و تربیت نیز اظهارنظر کرده‌اند. بیشتر این اندیشمندان «آموزش و پرورش» بر پایهٔ اهداف الهی و تقرب به خداوند و تزکیه نفس تعریف کرده‌اند و بیشتر جنبه پرورشی، اخلاقی و اخروی «آموزش و پرورش» را مدنظر داشته‌اند.

از جمله اندیشمندان مسلمان گذشته که در حیطهٔ آموزش و پرورش اظهارنظر کرده‌اند یا نوشته‌هایشان با این موضوع مرتبط بوده‌است، می‌توان این افراد را نام برد: جاحظ، ابن سحنون، فارابی، قابسی، گروه اخوان الصفا، ابن سینا، ابن مسکویه، امام محمد غزالی، سهروردی، خواجه نصیرالدین توسی، مولوی، سعدی، ابن خلدون، علامه مجلسی، ملامهدی نراقی، و ...

در عصر حاضر، متفکران ایرانی مانند محمدباقر هوشیار، امیرحسین آریان‌پور، مرتضی مطهری، علی شریعتمداری، غلامحسین شکوهی، و میرعبدالحسین نقیب‌زاده تعاریفی از آموزش و پرورش ارائه داده‌اند.

• محمدباقر هوشیار: آموزش و پرورش مجموعه منظمی از اعمال و رفتار است؛ به بیان دیگر آموزش و پرورش فعل و انفعالی است میان دو قطب سیال (آموزگار و فراگیر) که مسبوق به اصلی و متوجه هدفی و مستلزم برنامه‌ای است.
• امیرحسین آریان‌پور: آموزش و پرورش عبارت است از " فرآیند هدایت و جهت‌دهی عمدی تجارب انسانی"[1]
• مرتضی مطهری: تربیت، پرورش دادن و به فعلیت رساندن استعدادها و ایجاد تعادل و هماهنگی میان آن‌ها است تا از این راه متربی (فراگیر) به حد اعلای کمال خود برسد.
• محمدرشید رضا: آموزش و پرورش فرگشت نیروهایی است که درخور رشد و تعالی‌اند و ریشه در سرشت آدمی دارند. این فرگشت از دو راه به دست می‌آید: یکی زدایش موانع رشد نیروها و از میان بردن آنچه که نیروهای گوهرین را از اعتدال باز می‌دارد و دیگری پرورش جسم و جان از راه تغذیهٔ درست و آموزش دانش.
• میرعبدالحسین نقیب‌زاده: «تربیت» دارای سه جنبه «آموزش»، «پرورش»، «بارآوردن» است. «آموزش» سپردن دانستنی‌ها به دیگران است. «پرورش» شکوفاندن و به کارآوردن توانایی‌های درونی و استعدادهای طبیعی است. و «بارآوردن» پدیدآوردن دگرگونی‌های معینی است که «ما» آن را هدف می‌شماریم.

نخستین اندیشمندانی که دربارهٔ آموزش و پرورش داد سخن داده‌اند، فیلسوفان یونانی مانند سقراط و افلاطون بوده‌اند. در عصر حاضر نیز متفکران غربی تعاریفی از آموزش و پرورش به دست داده‌اند.

• جان دیویی: آموزش و پرورش دوباره ساختن یا سازمان دادن تجربه است، به منظور اینکه معنای تجربه گسترش پیدا کند و برای هدایت و کنترل تجربیات بعدی، فرد را بهتر قادر سازد.
• ژان ژاک روسو: آموزش و پرورش هنر یا فنی است که به صورت راهنمایی یا حمایت نیروهای طبیعی و استعدادهای فراگیر (متربی)، و با رعایت قوانین رشد طبیعی و با همکاری خود او برای زیستن تحقق می‌پذیرد.

• فلسفه آموزش و پرورش
• تاریخچه نظریات پیرامون آموزش و پرورش

• مولفان حوزه و دانشگاه، آرای دانشمندان مسلمان در تعلیم و تربیت و مبانی آن (۴ جلد)، تهران: انتشارات سمت و پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰.
• نقیب‌زاده، میرعبدالحسین، نگاهی به فلسفهٔ آموزش و پرورش، انتشارات طهوری، ۱۳۷۴.
• شریعتمداری، علی، اصول و فلسفهٔ تعلیم و تربیت، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۴.
• شکوهی، غلامحسین، مبانی و اصول آموزش و پرورش، به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، ۱۳۶۸.
• شعبانی، حسن، مهارت‌های آموزشی و پرورشی (روش‌ها و فنون تدریس)، سازمان سمت، ۱۳۷۱.