ایل آغاجاری
ایل آغاجری (AḠĀČ ERĪ) قبیله‌ای با خاستگاه قومی مختلط است که در شرق خوزستان زندگی می‌کنند، نام آغاجری (Aḡāč Erī) (به ترکی به معنای «مردمِ بیشه») نامی بسیار قدیمی است.[1] برخی از طوایف آغاجری هنوز به زبان ترکی صحبت می‌کنند ولی در مجموع زبان اکثریت آنها فارسی و لری است.[2]
| ایل آغاجاری |
|---|
| کل جمعیت |
| نواحی با بیشترین جمعیت |
| خوزستان، زنجان، آذربایجان شرقی و همدان |
| زبان‌های رایج |
| فارسی، لری و ترکی |
| ادیان و مذاهب |
| اسلام |
نام
آغاجری مرکب از دو واژۀ ترکی «آغاج» به‌معنی درخت و «اَر» به‌معنای مَرد است که مفهوم «مَردِ بیشه» را می‌دهد.[1][3][4] ترکمانان اُغوز در پی استیلای مغول و نامساعدشدن شرایط زندگی، سرزمین خود، ماورای سیحون، را تَرک کردند و راهی ایران و آسیای صغیر شدند. گروهی از آنان که در نواحی جنگلی مرعش، واقع در آناتولی، سکونت گزیدند، «آغاچ اری یا آغاجری» نامیده شدند.[3]
نام آغاجری از آغاجَری (آقاجری)، نام عمومی چند تیره از ایلات تُرک، فارس و لُر کوه گیلویه، مأخوذ است که در اطراف بهبهان، زیدون، قلعه گلاب و رودخانه خیرآباد و مارون ساکنند و در گذشته برای قشلاق به این ناحیه که نامی خاص نداشته می‌آمده و نام خود را به آن داده‌اند. رشیدالدین فضل‌الله در وجه تسمیه آنان نوشته: «این نام در قدیم‌الایام نبوده، به وقت آنکه اقوام اوغوز بدین ممالک (ماوراءالنهر و ایران) آمده‌اند، طایفه‌ای از ایشان که یورت (زمین) در حدود بیشه‌ها داشته بدین اسم اغاج ایری موسوم گردانیده‌اند، یعنی مرد بیشه»[4]
تاریخ
آغاجری یا آقاجَری (آغاچ اَری)، ایلی ترک‌تبار و ترک‌زبان، ساکن اطراف بهبهان است. تیره‌های گونه‌گون آغاجری عبارت‌اند از: افشار، بیگدلی، تیلکو، جامه‌بزرگی، جُغَتایی، داوودی، شعری، قره‌باغی و گشتیل. هم‌زمان با تشکیل دولت قره‌قویونلو، گروهی از آغاجری‌ها با قره‌محمد، امیر قره‌قویونلو، روابط بسیار نزدیک داشتند؛ حتى تاتار خاتون، خواهر محمد، با یکی از امرای آغاجری ازدواج کرد که حسن بیک، یکی از رؤسای آغاجری، فرزند اوست. هنگامی که قره یوسف، حکمران قره‌قویونلو، آذربایجان را تصرف کرد و پایه‌های حکومت خویش را استحکام بخشید، قبایل تیره‌های متعدد ترکمانانِ نواحی مرزی آناتولی شرقی، ازجمله آغاجری‌ها، با وی به ایران آمدند و به خدمت در حکومت قره‌قویونلوها پرداختند. از امرای معروف آنان می‌توان حسن بیک، حسین بیک، سولان بیک و علی بیک را نام برد. آغاجری‌ها پس از انقراض دولت قره‌قویونلو نیز موجودیت خود را حفظ کردند و بعید نیست که آغاجری‌های کنونی ایران از بازماندگان آنان باشند. در حال حاضر، گروهی از بازماندگان این قوم که شیعی‌مذهب‌اند، در نواحی مختلف ترکیه، ازجمله اطراف آیدین، اسپارتا و آدانا، زندگی می‌کنند.[5]
زکی ولیدی می‌نویسد که در سال ۴۶۰ میلادی شاخه‌ای از خرزها یا گروهی بسیار نزدیک به آنها با نام آغاجری به جنوب قفقاز آمده‌اند. بعدها در تاریخ، قبیله‌ای به این نام را در کوه‌های مرعش، در شرق آناتولی مشاهده می‌کنیم که در کنار گروهی از افشارها و بیات‌ها زندگی می‌کنند. گروه دیگری از آغاجری‌ها برای سالها قبیله‌ای حاکم در منطقه خلخال در شرق آذربایجان و در همسایگی دیلمیان حضور داشته‌اند. گفته می‌شود آغاجری‌ها در هنگام تصرف الموت، در لشگر هلاکوخان بوده‌اند. در نهایت، قبایلی به نام آغاجری در کنفدراسیون‌های قبیله‌ای قراقیونلو و آق‌قیونلو وجود داشته‌اند. مینورسکی قبیله آغاجری در جنوب‌غربی ایران را به عنوان شاخه‌ای از لرهای کهگیلویه طبقه‌بندی نموده اما وی اشاره کرده که این ایل از ویژگی نژادی ترکیبی برخوردار است و چهار طایفه (تیره) آن تُرک هستند که عبارتند از: افشارها، جغتایی‌ها، بیگدلی‌ها و قره‌باغی‌ها. دو منبع (فسایی و دمورگنی) آغاجری را به عنوان ترکیبی از تُرک و تاجیک (ایرانی) و عناصر لر معرفی کرده‌اند. برخی از طوایف آغاجری هنوز به زبان ترکی صحبت می‌کنند ولی در مجموع زبان اکثریت آنها فارسی و لری است.[6] بسیاری از اقوامی که امروزه به عنوان کرد یا ترک در نظر گرفته می‌شوند، در زمان‌های گذشته به عنوان لر یا لک توصیف می‌شدند و عکس این موضوع نیز صادق است، به عنوان مثال ایل آغاجری که اکنون به عنوان یکی از قبایل لر در استان کهگیلویه و بویراحمد به حساب می‌آید، در اصل ترک بوده‌اند.[7]
امروزه ایل آغاجاری به صورت پراکنده در خوزستان مخصوصاً آغاجاری، استان زنجان، آذربایجان شرقی و استان همدان سکونت دارند.[8][9]
جستارهای وابسته
منابع
- «AḠĀČ ERĪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. ص. AḠĀČ ERĪ, a tribe of mixed ethnic origin living in eastern Ḵūzestān٫ The name Aḡāč Erī (“People of the Forest” in Turkic) is very ancient. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- «AḠĀČ ERĪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. ص. Some of the tribesmen still spoke Turkic, but most spoke Persian and Lori٫. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- «آغاجری | دانشنامه ایران | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. ص. آغاجری یا آقاجَری (آغاچ اَری)، ایلی ترک‌تبار و ترک‌زبان، ساکن اطراف بهبهان٫ تیره‌های گونه‌گون آغاجری عبارت‌اند از: افشار، بیگدلی، تیلکو، جامه‌بزرگی، جُغَتایی، داوودی، شعری، قره‌باغی و گشتیل (فسایی، ۲ / ۲۷۰)٫ آغاجری مرکب از دو واژۀ ترکی «آغاج» به‌معنی درخت و «اَر» به‌معنای مرد است که مفهوم مرد بیشه را می‌دهد (رشیدالدین، ۱ / ۳۵)٫ ترکمانان اُغوز در پی استیلای مغول و نامساعدشدن شرایط زندگی، سرزمین خود، ماورای سیحون، را ترک کردند و راهی ایران و آسیای صغیر شدند٫ گروهی از آنان که در نواحی جنگلی مرعش، واقع در آناتولی، سکونت گزیدند (ابن بی‌بی، ۶۱۸)، «آغاچ اری یا آغاجری» نامیده شدند (رشیدالدین، همانجا). دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- «دانشنامه بزرگ اسلامی - مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. ص. نامش از آغاجَری (آقاجری)، نام عمومی چند تیره از ایلات ترک، فارس و لُرکوه گیلویه، مأخوذ است که در اطراف بهبهان، زیدون، قلعة گلاب و ۲ کنرة رودخانة خیرآباد و مارون ساکنند و در گذشته برای قشلاق به این ناحیه که نامی خاص نداشته می‌آمده و نام خود را به آن داده‌اند٫ رشیدالدین فضل‌الله در وجه تسمیة آنان نوشته: «این نام در قدیم‌الایام نبوده، به وقت آنکه اقوام اوغوز بدین ممالک ]ماوراءالنهر و ایران [آمده‌اند٫ طایفه‌ای از ایشان که یورت در حدود بیشه‌ها داشته بدین اسم اغاج ایری موسوم گردانیده‌اند، یعنی مرد بیشه» (رشیدالدین، ۳۵؛ نیز نکـ اقبال، ۱۳۷-۱۴۰؛ اقتداری، ۴۰۰؛ نظری به مناطق نفت خیز، ۳۴)٫. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- «آغاجری | دانشنامه ایران | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی». www.cgie.org.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- «AḠĀČ ERĪ – Encyclopaedia Iranica». www.iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۲-۲۴.
- «Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (به انگلیسی). ص. many tribes which are today regarded as Kurdish or Turkish were in past times described as Lor or Lak, and vice versa٫٫٫ Likewise the Āqā Jārī, now counted as one of the Lor tribes of the province of Kūhgīlūya and Boir Aḥmad, were originally Turks. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۴-۱۷.
- «دانشنامه بزرگ اسلامی - مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی - کتابخانه مدرسه فقاهت». lib.eshia.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۶.
- «خوزستان و تركيب اقوام و عشاير كوچ‌نشين آن». ایسنا. ۲۰۰۶-۱۰-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۱-۱۶.