الفبای ترکمنی
زبان ترکیِ ترکمنی با داشتن هفت‌میلیون گویش‌ور در کشورهای ترکمنستان، ایران، افغانستان، عراق و سوریه یکی از زبان‌های عمده قومی در این منطقه به‌شمار می‌رود. ترکمنی از جمله زبان‌هایی است که ادبیات آنان در درازای تاریخ، کم‌تر بر کتابت و آثار نوشتاری مبتنی بوده‌است. هم‌چنین جوامع ترکمن‌زبان در کشورهای مختلفی پراکنده‌اند. به همین علت، امروزه شاهد کتابت زبان ترکمنی با خطوط مختلف عربی، روسی و لاتین می‌باشیم. همان‌گونه که می‌دانیم، ترکمنهای ایران، افغانستان، عراق و سوریه از الفبای عربی استفاده می‌کنند. با این حال در میان اکثریت جامعه ترکمن‌زبان جهان الفبای لاتین ترکمنی متداول است. در کشور ترکمنستان زبان ترکمنی با الفبای لاتین رسمیت دارد.
نگاهی به تاریخچه الفبای لاتین ترکمنی
الفبای لاتین در حدود قرن اول پیش از میلاد پدید آمد و به تدریج با گسترش امپراتوری روم در تمامی اروپا انتشار یافت. کتاب لغت «کودکس کومانیکوس» (مجموعه قبچاق) شاید اولین نمونه استفاده الفبای لاتین در راستای کتابت زبان‌های ترکی است که در اوایل قرن ۱۴ میلادی توسط مبلغین مذهب مسیح نوشته شده‌است؛ امّا عملاً تا زمان رسمیت یافتن خط لاتین در جمهوری ترکیه یعنی سال ۱۹۲۸ میلادی، زبان‌های ترکی با الفبای لاتین بی‌گانه بودند. یک سال پس از آن، یعنی در سال ۱۹۲۹ الفبای رسمی جمهوری جدید التأسیس ترکمنستان از عربی به لاتین تغییر یافت. الفبای لاتین ترکمنی، نخست ۴۰ حرف داشت؛ امّا پس از اصلاح و تعدیل با حذف ۷ واکه (مصوت-آوا) بلند و سه همخوان ق، ق بیواک و خ مجموعه حروف آن به ۳۰ حرف تقلیل یافت. متأسفانه چنین مقدر شده بود که آینده زبان ترکمنی توسط کاخ‌نشینان کرملین رقم زده شود. در سال ۱۹۴۰ الفبای کریل (روسی) در اکثر جمهوری‌های شوروی جای‌گزین الفبای لاتین شد و تا فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مورد استفاده قرار گرفت. پس از استقلال جمهوری ترکمنستان در سال ۱۹۹۱ تغییر مجدّد الفبای رایج مملکت به خط لاتین در سرلوحه برنامه‌های حکومت جدید این کشور قرار گرفت. الفبای جدید لاتین ترکمنی دارای ۳۰ حرف است: ۲۱ همخوان و ۹ واکه. کتابت زبان ترکمنی با این الفبا بر پایه دستاوردهای علم زبان‌شناسی بوده و دارای رسم‌الخطی کاملاً قاعده‌مند و بسیار مدوّن است.
واکه ها
با توجه به اهمیت واکه‌ها در تلفظ زبان ترکمنی نخست به این مقوله می‌پردازیم. ۹ واکه ترکمنی یعنی Y ,Ü ,U ,Ö ,O ,E ,Ä ,AوI هر یک می‌توانند به دو صورت کوتاه یا بلند تلفظ شوند. مثلاً A در دو کلمه daş (سنگ) و daş (دور). امّا برای گونه کوتاه یا بلند آن‌ها حروف مجزایی مقرر نشده‌است. واکه‌ها به قرار ذیل‌اند.
- واکه ها
ردیف حرف صدا حرف معادل در ترکمنی ایران کوتاه بلند.
1- a A / آ ا، At / اسب، aý / ماه.
2- Ä ä / اَ أ، äber / بده (۱)، är / شوهر.
3- E e / اِ اِ، et / گوشت (۲)
4- o O / اُ او، ot / علف، on / عدد ده
5- Ö ö / اُ زیر اؤ، öý / خانه، öl / خیس
6- U u / او او، uç / پرواز کن، un / آرد
7- Ü ü / او زیر ای، üç / عدد سه (۳)
8- I I / ای ای، it / سگ، çig / خام
9- Y y / ای بم ای، çyn / راست، cyg / نم
- توضیح
۱- گونه کوتاه واکه ä در زبان ترکمنی بسیار نادر است.
۲- واکه e در زبان ترکمنی فاقد تلفظ بلند است.
۳- واکه ü در زبان ترکمنی فاقد تلفظ بلند است؛ امّا در ترکیب با دو نیم‌واک w و ý می‌تواند بلند ادا گردد. (به‌صورت üw یا üý) مثال: Çüý / میخ، düw / گره بزن
۴- بازشناختن دو واکه i و y (ای بم) برای کسانی که کم‌تر با زبان ترکمنی آشنایی دارند، سخت است. راهنمایی می‌کنیم که i با بخش پیشین دهان و y با بخش پسین دهان ادا می‌گردد.
همخوان ها
ردیف حرف صدا مثال توضیحات
1- b B / ب، Bal / عسل (در وسط کلمه به صورت v انگلیسی تلفظ می‌شود)
2- Ç ç / چ، Çüý / میخ
3- D d / د؛ Dok / سیر
4- f F / ف، Faks / فاکس
5- G g/ گ، Gün / خورشید (حرف اول همراه با واکه زیر) (۱) گ سایشی Çig / خام، حرف غیراول همراه با واکه زیر ق Gan / خون، حرف اول همراه با واکه بم غ Dag / کوه، حرف غیر اول همراه با واکه بم
6- H h / ه، Hawa / بله، غیر اول کلمه همراه با واکه زیر یا در اول کلمه خ Ah / آخ، غیر اول کلمه همراه با واکه بم
7- J j / ج، Jan / جان
8- Ž Ž / ژ، Žurnal / مجله
9- K k / ک، Kiçi / کوچک، همراه با واکه زیر ق بیواک Çaky / چاقو، همراه با واکه بم
10- L l / ل، El / دست
11- M m / م، Möý / عنکبوت
12- N n / ن، Näçe / چند
13- Ň ň / نگ، Deň / برابر، «ن» غنه، حرف مختص ترکمنی است.
14- P p / پ، Pul / پول
15- R r / ر، Ýer / زمین
16- S s / س، Sen / تو، همچون «ث» عربی تلفظ می‌شود.
17- Ş ş / ش، Şara / کباب
18- T t / ت، Toý / جشن
19- W w / و، Aw / شکار، همچون w انگلیسی یا حرف واو عربی تلفظ می‌شود.
20- Ý ý / ی، Ýaş / جوان
21- Z z / ز، Zat / چیز، همچون «ذ» عربی تلفظ می‌شود.
- توضیح
چهار واکه Y، U، O، A را بم یا پسین و پنج واکه I، Ü، Ö، E، Ä را زیر یا پیشین می‌خوانند. در زبان ترکمنی طبق قانون هماهنگی اصوات، تمامی واکه‌های یک واژه از یک نوع (زیر یا بم) می‌باشند.
پانویس
پیوند به بیرون
الگو:صفحه‌کلید لاتین