ارتش چهارم (ورماخت)

ارتش چهارم در اول اوت ۱۹۳۹ به فرماندهی گونتر فون کلوگه ایجاد شد. این لشکر در تهاجم آلمان نازی به لهستان در اول سپتامبر ۱۹۳۹ که به آغاز جنگ جهانی دوم منجر شد، در قالب گروه ارتش‌های شمال به فرماندهی فدر فون بک در جانب شمالی جبهه مشارکت داشت. ارتش چهارم شامل دو سپاه دوم و سوم هر یک متشکل از دو لشکر پیاده، سپاه نوزدهم متشکل از دو لشکر موتوریزه و یک لشکر زرهی و سه لشکر دیگر از جمله دو لشکر ذخیره می‌شد. در این تهاجم وظیفه ارتش چهارم تصرف راه ارتباطی لهستان با دریای بالتیک موسوم به کریدور لهستان و متصل کردن پروس شرقی با بدنه اصلی کشور آلمان بود. این ارتش توانست پس از اشغال شهر گدانسک (دانزیگ) در روز اول، سه روز پس از آغاز حمله با ده کیلومتر پیشروی خود را برای الحاق به ارتش سوم به رودخانه ویستولا برساند و پس از پیروزی در جنگل‌های توخلا با چرخش به سمت جنوب به سمت ورشو پیش برود. سپاه نوزدهم زرهی ارتش چهارم روز ۱۷ سپتامبر توانست پس از سه روز مبارزه شهر برست را به تصرف خود درآورد که تنها ۵ روز بعد بر اساس پیمان مولوتوف–ریبنتروپ تحویل قوای ارتش سرخ شوروی گردید. ارتش چهارم پیش از رسیدن به ورشو در نبرد بزورا، بزرگترین نبرد بین آلمان و لهستان در این جنگ در غرب ورشو مشارکت کرد و در کنار ارتش هشتم و دهم با برخورداری از حمایت کامل هوایی و توپخانه ای موفق شد چند لشکر از نیروهای دشمن را به کلی نابود کند.

در تهاجم به کشورهای سفلی و فرانسه، ارتش چهارم به عنوان بخشی از گروه ارتش‌های اِی (A) به فرماندهی فیلد مارشال گرد فون روندشتت، به جبهه غربی عازم شد و از دهم ماه مه سال ۱۹۴۰ بلژیک را از ناحیه راینلند مورد حمله قرار داد و در ردیف دیگر ارتش‌های آلمانی با گذر از خط دفاعی موسوم به خط دایل نیروهای متفق را در شمال شرقی فرانسه به محاصره درآورد. در روزهای ۱۶ و ۱۷ مه لشکر دهم زرهی ارتش چهارم به فرماندهی اروین رومل با پیشروی برق آسا به کمک سرنیزه زرهی خطوط دشمن را شکافته و تنها با تحمل ۳۵ تن تلفات با محو کلی ارتش نهم فرانسه ۱۰ هزار سرباز دشمن را به اسارت و ۱۰۰ تانک را به غنیمت گرفت. لشکرهای پنجم و هفتم زرهی به عنوان قوای پیش قراول ارتش چهارم نیز ۲۱ مه توانستند ضد حمله نیروهای مشترک بریتانیایی و فرانسوی را برای شکستن محاصره ناکام بگذارند.

کلوگه پس از مشورت با هیتلر و روندشتت در ۲۴ مه به واحدهای زرهی خود دستور توقف عملیات در ۱۶ کیلومتری دانکرک را صادر کرد تا راه فراری برای نیروهای اعزامی بریتانیا در خاک فرانسه ایجاد شده باشد. تعلل دو روزه آلمانی‌ها به بریتانیایی‌ها این اجازه را داد تا با سازماندهی مجدد نیروهای خود در دانکرک شرایط برای تخلیه آن‌ها را فراهم کنند.

پنجم ژوئیه در دومین مرحله عملیات، نیروهای ارتش چهارم تحت فرمان کلوگه نقش نخستین خط شکن را در منطقه آمیان ایفا نمودند و تا دهم ژوییه خود را به رود سن رساندند.

با نشان دادن این عملکرد درخشان کلوگه در ۱۹ ژوئیه به همراه بسیاری دیگر از درجه ژنرالی توپخانه به درجه فیلدمارشالی ارتقا پیدا کرد.

ارتش چهارم در قالب گروه ارتش‌های مرکز به فرماندهی فدر فون بک در سال ۱۹۴۱ با حضور در عملیات بارباروسا در نبرد بر سر شهرهای مینسک و اسمولنسک مشارکت نمود و در ۲۸ ژوئن همان سال توانست با یک عملیات گازانبری به کمک ارتش بیست و یکم صدها هزار نفر از نیروهای دشمن را در قالب چندین واحد بین این دو شهر در دو ناحیه جداگانه به محاصره دربیاورد و تا ۸ ژوئیه با پاکسازی این دو ناحیه قریب به ۲۸۰ هزار نفر را به اسارت بگیرد.[1] به این جهت که رهبران نازی جنگ را بسیار کوتاه پیشبینی می‌کردند هیچ برنامه ای در ابتدای کار برای استفاده از اسرا به عنوان نیروی کار نداشتند. به همین جهت برای مثال در ناحیه مورد فرماندهی کلوگه ۱۰۰ هزار اسیر نظامی و ۴۰ هزار غیرنظامی بازداشت شده در فضاهای کوچک سر باز حوالی مینسک نگه داری می‌شدند. در ماه سپتامبر ۱۹۴۱ کلوگه جهت بازگرداندن نظم و آرامش به مناطق تحت کنترل به نیروهای تحت امر خود در ارتش چهارم دستور داد جهت تهیه تدارکات دست از غارتگری بردارند و به طرق نامشروع متوسل نشوند و خاطیان و فرماندهان مافوق آن‌ها را به مجازات‌های سنگین تهدید کرد.

موقعیت واحدهای ورماخت در مرحله اول عملیات بارباروسا

در جریان عملیات گروه ارتش‌های مرکز موسوم به تایفون برای تصرف مسکو، بزرگترین شهر و پایتخت اتحاد جماهیر شوروی در حالیکه ارتش دوم زرهی از جنوب و ارتش‌های سوم و چهارم زرهی از شمال وظیفه قطع ارتباط این شهر با سایر مناطق و به محاصره درآوردن آن را از طریق یک عملیات گازانبری داشتند، ارتش چهارم پیشروی خود را از سمت غرب به سوی شهر ادامه داد. عملیات در شرایطی اجرا می‌شد که لوفت وافه با تحمل خسارات سنگین در نبردهای گذشته دیگر قادر به حمایت همه‌جانبه هوایی از مهاجمان نبود و از طرفی رسیدن فصل بارندگی (راسپوتیتسا) و گل و لای جاده‌ها و کمبود سوخت حرکت ستون‌های زرهی آلمانی را که برای پیشروی و به محاصره درآوردن دشمن به شدت به آن‌ها وابسته بودند، را کند کرد و این مسئله فرصت مناسبی را به مدافعان داد تا با عقب‌نشینی و گرفتن آرایش مناسب خود را برای دفاع مؤثر آماده کنند. نهایتاً ستاد عالی فرماندهی ورماخت ۳۱ اکتبر عملیات را به جهت مشکلات مختلف متوقف کرد. این مسئله فرصت مناسبی را برای ارتش سرخ فراهم کرد تا دست به ضد حمله بزند. با وجود این که بیشتر این ضد حمله‌ها کار به جایی نبرد اما در یک مورد حمله قوای سرخ به نیروهای ارتش چهارم تلفات سنگینی به آن‌ها وارد نمود چرا که ارتش چهارم از قابلیت کافی برای مقابله با تانک‌های جدید تی-۳۴ برخوردار نبود. وقفه در ادامه عملیات با وجود کاهش ندادن ظاهری توان نیروهای آلمانی از جمله ارتش چهارم، آن‌ها را به شدت خسته و فرسوده کرد و فرصت انتقال نیروهای کمکی از مناطق شرقی به جبهه‌های غربی و ساخت لایه‌های جدید دفاعی را برای ارتش سرخ فراهم نمود. با کاهش دما، یخ بستن راه‌ها و از بین رفتن مشکل گل و لای فرصت مجدد برای پیشروی نیروهای زرهی آلمانی مهیا شد. به همین جهت فرمان از سرگیری عملیات از پانزدهم نوامبر صادر گردید. با ادامه حرکت ارتش‌های زرهی برای به محاصره درآوردن پایتخت، ارتش چهارم وظیفه تهاجم مستقیم به شهر و درگیر نگاه داشتن مدافعان را بر عهده گرفت. اما استحکامات فراوان و قدرتمند و مقاومت شدید ارتش سرخ مانع از پیشروی آن‌ها گردید به شکلی تنها چهار روز بعد با آغاز ضد حمله‌های مجدد روس‌ها و قرار گرفتن در خطر محاصره، ارتش چهارم دست به عقب‌نشینی زد. کاهش مجدد دما به زیر منفی ۲۰ درجه سانتیگراد در ماه دسامبر با توجه به نبود البسه مناسب و عدم تناسب تسلیحات با آن دما نیز کار را برای مهاجمان سخت‌تر کرد به صورتی که بیش از ۱۳۰ هزار مورد سرمازدگی در این دوره از جانب آلمانی‌ها گزارش شد.

سربازان آلمانی در غرب مسکو دسامبر ۱۹۴۱

با ناتوانی آلمانی‌ها در پیشروی و با وجود پیشبینی منابع اطلاعاتی آلمانی مبنی بر نبود نیروی کمکی کافی در طرف مقابل، ارتش سرخ با رساندن نفرات تازه‌نفس از مناطق شرقی دست به یک ضد حمله تمام عیار در تمام جبهه مسکو زد. هشتم دسامبر هیلتر با صدور فرمان شماره ۳۹ خود، نیروهای ورماخت را در تمامی جبهه‌ها به صورت دفاعی درآورد. در بسیاری از مناطق شرایط میدانی موقعیت دفاعی مناسبی برای آلمانی‌ها فراهم نمی‌کرد به همین جهت در چهاردهم دسامبر کگوله بدون دریافت تأیید از هیلتر با جریان عقب‌نشینی محدود نیروهای خود را به جانب غربی رود اوکا منتقل کرد. هیتلر با اطلاع از این امر، این فرمان را لغو کرد و از سربازان خواست از هر ذره از زمین تحت کنترل خود دفاع کنند.

پس از شکست آلمانی‌ها در اشغال مسکو در هجدهم ماه دسامبر فدر فون بک از مقام خود در فرماندهی گروه ارتش‌های مرکز عزل و کلوگه با کسب ترفیع در این منصب جانشین او شد تا ژنرال لودویگ کوبلر به فرماندهی ارتش چهارم برسد. با توجه به نارضایتی کوبلر از تصمیمات هیلتر مبنی عدم عقب‌نشینی او نیز تنها یک ماه بعد از این منصب برکنار و ژنرال گوتهارد هاینریتسی جانشین او شد.

با آغاز عملیات موسوم به مورد آبی ارتش چهارم در کنار سایر واحدهای گروه ارتش‌های مرکز دست به اقدام خاصی نزدند چرا که این عملیات بیشتر به سمت جنوب متمرکز شده بود. از سال ۱۹۴۳ ارتش چهارم به همراه گروه ارتش‌های مرکز غالباً حالت عقب‌نشینی به خود گرفته بود. در همین مدت ارتش سرخ موفق شد در عملیات سووروف (معروف به نبرد بزرگراه‌ها) در فصل پاییز با وجود آماده‌سازی‌های نازی‌ها و مقاومت شدید آن‌ها با غلبه بر واحدهای ارتش چهارم به فرماندهی هاینریتسی در شهر اسمولنسک این شهر را از کنترل آن‌ها خارج کند، ارتش چهارم را تا شهر اورشا در بلاروس عقب براند و خطر دشمن را حومه مسکو به کلی دور گرداند.

اقدام چند باره نیروهای جبهه غربی ارتش سرخ بین ماه‌های اکتبر و دسامبر ۱۹۴۳ برای تصرف مجدد اورشا با مقاومت سخت نیروهای ارتش چهارم با وجود نبردهای بسیار سنگین به نتیجه ای نرسید.

نقشه تهاجم ارتش سرخ به شهرهای ویتبسک و اورشا

در سال ۱۹۴۴ ارتش چهارم همچنان موقعیت دفاعی خود را در شرق شهرهای اورشا و موگیلف در بلاروس در منطقه ای به وسعت تقریبی ۵۲۰۰ کیلومتر مربع در شرق رودخانه دنیپر حفظ نموده بود. عملیات تابستانی ارتش سرخ در همین سال تحت عنوان عملیات باگراتیون که در ۲۲ ژوئن آغاز شد، برای نیروهای آلمانی در جبهه شرقی از جمله ارتش چهارم فاجعه آفرین بود. با وجود اصرار ژنرال هاینریتسی بر عقب‌نشینی ارتش چهارم، هیتلر با این درخواست موافقت نکرد و در عوض هاینریتسی در مقام خود توسط ژنرال کورت فون تیپلسکیرش جایگزین گردید. تیپلسکیرش نیز درخواست عقب‌نشینی کرد اما تأیید این مسئله به موقع انجام نگرفت تا با وجود این که ارتش چهارم از شهر موگیلف عقب نشت اما پس از سقوط ویتبسک، در طی ادامه عملیات دشمن از اورشا بیرون رانده شد و اول ژوییه ۱۹۴۴ در شرق مینسک به محاصره درآمد. با وجود دستور به مقاومت در همان محل، تعداد اندکی از واحدهای ارتش چهارم موفق شدند به سمت غرب عقب‌نشینی کرده و در نهایت از محاصره خارج شوند. خود تیپلسکیرش در همین هنگام خارج از محاصره بود و از اسارت گریخت. به همین جهت وینسنز مولر، فرمانده سپاه دوازدهم که خود با واحدش در محاصره قرار گرفته بود به فرماندهی میدانی ۱۰۰ هزار سرباز گرفتار در محاصره ارتش چهارم برگزیده شد. بیشتر نیروهای تحت محاصره تنها یک هفته بعد از آغاز محاصره در حالیکه بیش از ۱۰۰ کیلومتر با خطوط مقدم قوای خودی فاصله گرفته بودند، با وجود دریافت سیگنال‌های رادیویی مبنی بر رسیدن قریب‌الوقوع نیروهای کمکی مجبور به تسلیم شدند و قریب به ۱۳۰ هزار نفر از آن‌ها به اسارت دشمن درآمدند. مولر نیز هنگامی که قصد داشت از محاصره بگریزد توسط ارتش سرخ دستگیر شد. بعد از این نبردها در طول مابقی تابستان ارتش چهارم که تقریباً نابود شده بود، مشغول بازسازی خود گردید. در دو سال پایانی جنگ ارتش چهارم به فرماندهی پیاده‌نظام فریدریش هوسباخ مأموریت دفاع از مرزهای پروس شرقی را بر عهده گرفت. ارتش چهارم به همراه ارتش سوم زرهی موفق شد در ماه اکتبر سال ۱۹۴۴ رخنه ارتش سرخ در طی عملیات گومبینن را با شکست مواجه کرده با دریافت نیروی کمکی دشمن را موقتاً از پروس شرقی بیرون براند.

با آغاز موج جدید تهاجم ارتش سرخ به پروس شرقی از ۱۳ ژانویه ۱۹۴۵ ارتش دوم ورماخت متداوما به سوی دریای بالتیک عقب رانده شد و ارتش چهارم نیز در خطر محاصره قرار گرفت. ارتش چهارم به دستور ژنرال هوسباخ در هماهنگی با گئورگ هانس راینهارت، فرمانده گروه ارتش‌های مرکز برای رها کردن خود از محاصره آغاز به حمله به سمت شهر البینگ در غرب پروس شرقی کرد که با شکست در آن نهایتاً دوباره به محاصره قوای دشمن درآمد. به جهت شکستن فرمان هیلتر در عدم عقب‌نشینی و مبارزه در مواضع اولیه تا آخرین نفس، هوسباخ و راینهارت با دست زدن به این اقدام از مقام خود در فرماندهی عزل شدند. پس از هوسباخ ژنرال فردریش ویلهلم مولر جایگاه فرماندهی ارتش چهارم را بر عهده گرفت. تا ۱۳ فوریه نیروهای جبهه سوم بلاروس ارتش سرخ قوای ارتش چهارم آلمان را از بیشتر مواضع خود در پروس شرقی عقب رانده و تا ۱۳ مارس موقعیت آن‌ها را به ناحیه ای به طول ده مایل و عرض دو مایل در کرانه دریای بالتیک در غرب شهر هیلینگنبایل محدود کردند تا نهایتاً در ۲۹ مارس هیتلر با صدور فرمانی به مابقی نیروهای ارتش چهارم اجازه عقب‌نشینی از طریق باریکه تالاب ویستولا در غرب پروس را صادر نمود. فردریش ویلهلم مولر به عنوان آخرین فرمانده ارتش چهارم پیش از آن که بتواند از محاصره خارج شود توسط قوای ارتش سرخ دستگر شد. با سقوط کونینسبرگ هیتلر با ادغام ارتش‌های دوم و چهارم، گروه ارتش‌های پروس شرقی را به فرماندهی دیتریش فون زاوکن تشکیل داد که او نیز نهایتاً تنها یک ماه بعد با پایان جنگ خود را تسلیم دشمن کرد. در روزهای آخر جنگ ارتش چهارم به ارتش بیست و یکم تغییر نام داد.

مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «4th_Army_(Wehrmacht)». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در مارس ۲۰۱۵.