ابزار مشتقه

ابزارهای برگرفته معمولاً بر حسب شرایط زیر دسته‌بندی می‌گردند:

1. ارتباط میان دارایی پایه و ابزار مشتقه (مانند قراردادهای آتی، اختیار معامله و سواپها)
2. نوع دارایی پایه (مانند مشتقات سرمایه، مشتقات ارزی و مشتقات نرخهای بهره)
3. بازاری که در آن مورد معامله قرار می‌گیرند. (مانند بازار ارز یا فرابورس)

ابرازهای برگرفته به دلایل مختلفی همچون دلایل زیر از سوی سرمایه‌گذاران مورد استفاده قرار می‌گیرند:

1. فراهم نمودن اهرم که بدان طریق حرکتی کوچک در ارزش دارایی پایه می‌تواند منجر به تفاوتی اساسی در ارزش اوراق مشتقه شود.
2. سفته بازی و دستیابی به سود. اگر ارزش مشتقات مطابق انتظار سرمایه‌گذاران حرکت نماید این واقعیت محقق می‌گردد.
3. پوشش دهی و کاهش ریسک در دارایی پایه
4. خلق اختیارات در جایی که ارزش مشتقات وابسته به شرایط یا رویدادهای خاصی باشد.

در شرایط خارجی دو گروه از ابزارهای برگرفته وجود دارند که به واسطه شیوه‌ای که در بازارها معامله می‌گردند تمییز داده می‌شوند. این دو گروه عبارتند از:

1. اوراق برگرفته فرابورس (OTC): عبارت است از قراردادهایی که به صورت خصوصی بین دو طرف منعقد می‌شوند و هیچ گونه واسطه‌ای در این بین وجود ندارد.
2. اوراق برگرفته مبادله‌ای: عبارت است از معاملات استاندارد شده ابزار مشتقه که به صورت سازمان دهی شده و رسمی معامله می‌شوند. یعنی قابل خرید و فروش در بازار رسمی اوراق برگرفته هستند.

سه گونه عمده این ابزارها عبارتند از:

1. معاملات آینده که به‌طور کلی به دو دسته فیوچر (قرار داد آینده) و فوروارد (پیمان آتی) دسته‌بندی می‌شوند. قرارداد آتی قراردادهای استاندارد شده‌ای هستند که خریدار و فروشنده توافق و تعهد می‌کنند مقدار مشخصی از کالا را به قیمت معین و در زمان و مکان معین مورد معامله قرار دهند(بازار بورس). پیمان آینده قراردادی است که در خارج از تالار بورس خریدار و فروشنده توافق می‌کنند مقدار مشخصی از کالا را به قیمت معین و در زمان معین مورد معامله قرار دهند.
2. اختیار معامله قراردادی است که خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که یک طرف در قبال پرداخت معینی، دارای اختیار خرید یا فروش کالای خاصی، به مقدار مشخص و به قیمت مشخص در زمان معین در آینده باشد.
3. سواپ‌ها قراردادی هستند که جریانات نقدی را که بر اساس ارزش پایه واحدهای پولی، نرخهای مبادلات، نرخهای بهره، سهام و دیگر دارایی‌ها پی ریزی شده‌اند، پیش از تاریخ آینده مورد معامله قرار می‌دهند.

البته سایر ابزارهای مشتقه پیچیده می‌توانند به وسیله ترکیب اجزای این سه نوع اساسی ایجاد گردند.

علاوه بر آن پنج دسته دیگر از ابزارهای مشتقه عبارتند از:

1. برگرفتگان نرخ بهره
2. برگرفتگان ارزی
3. برگرفتگان اعتباری
4. برگرفتگان سرمایه
5. برگرفتگان کالایی

این برگرفتگان در واقع یک قرارداد مالی هستند که ارزش آن از نوع عملکرد دارایی، نرخ بهره، نرخ ارز یا شاخص‌ها مشتق می‌شود.

دو نوع معمول ارزیابی عبارتند از:

1. قیمت بازار که ارزش قراردادها بستگی به میزان خرید و فروش آن‌ها دارد
2. قیمتهای آزاد آربیتراژی به این معنی که هیچ منفعتی بدون ریسک نمی‌تواند به واسطه مبادلات این قراردادها ایجاد شوند. اوراق سودآور مانند اختیار خرید و فروش می‌تواند به صورت دیفرانسیل دلتا نمایش و به وسیله اندازه‌گیری طبیعی ریسک، قیمت‌گذاری شود. در نهایت ارزش گذاری اوراق مشتقه براساس «احتمالات» انجام می‌گیرد.

معایب بسیاری بر ابزارهای مشتقه وجود دارد که چند نمونه کلی آن‌ها عبارتند از:

1. امکان زیان بسیار: استفاده از ابزارهای مشتقه به دلیل ایجاد اهرم یا وام‌گیری زیاد می‌تواند منجر به زیان‌های شدیدی شود.
2. ریسک بخش شمارنده: برخی مشتقات خصوصاً سواپ‌ها موجب می‌شوند که سرمایه‌گذاران متحمل ریسک بخش شمارنده شوند. البته انواع مختلف مشتقات با درجات متفاوتی از این ریسک مواجه می‌گردند.
3. ارزش خیالی بالا
4. اهرمی شدن بدهی اقتصادی

استفاده از این ابزارها می‌تواند مزایایی همچون مزیتهای زیر ایجاد نماید:

1. این ابزارها خرید و فروش ریسک را آسان می‌نمایند و افراد بسیاری این مسئله را در سیستم اقتصادی مناسب می‌پندارند. با آنکه در این منظر برخی سود و برخی متحمل زیان می‌شوند تا زمانی که از معامله اوراق مشتقه در یک محیط عادی، در مقابل ضرر یک فرد، نفر دیگر سود می‌برد مبادلات اوراق مشتقه تأثیری روی سیستم اقتصادی نخواهد داشت.
2. به عقیده رئیس فدرال رزرو استفاده از ابزارهای مشتقه اثر رکود اقتصادی را در ابتدای قرن ۲۱ ملایم ساخته‌است.

• زهرا قهرمانی. ابزار مشتقه چیست. روزنامه سرمایه. شماره ۱۶۷. **