آق‌گنبد

معنی آق گنبد در لغت نامه دهخدا: آغ، آق: یعنی بزرگ، با ارزش، با شکوه، بلندی، سر افرازی نه به معنی سفید. مثل آق سقل یعنی بزرگ خاندان، بزرگ محل، کسی که دارای ارزش و احترام می‌باشد

گنبد: یعنی تاج، قبه

معنی آق گنبد به زبان ترکی یعنی محلی که دارای قبه بزرگ و ارزشمند می‌باشد و این نام به خاطر وجود جواهرات قلعه باستانی هلاکو مربوط به دوره ساسانی است. پس نتیجه می‌گیریم آق گنبد یعنی بزرگ و ارزشمند.

مردم این روستا ترک هستند و به ترکی آذربایجانی صحبت می‌کنند. از نظر دیانت و مذهب نیز شیعه اثنی عشری می‌باشند.

از مکان‌های گردشگری روستای آق گنبد می‌توان به ساحل آق گنبد، بندر قدیمی کشتیرانی ,قله هلاکوخان مغول، چشمه گول باشی، باغ‌های اطراف روستا و اطراف قله هلاکو و باغ‌های چیچیخ باغ (باغ کوچک) واولو باغ که به سبب اینکه در دل کوه‌های منطقه هستند دارای حیوانات مختلف وحشی هستند، کوه قره داش، غارهای قدیمی قله، دره کیشمیشلی و آبشارهایی که در فصل بهار به سبب بارش‌های زمستان و بهار تشکیل می‌شود.

قارا داغ، قالاچیق دیرسک، قوشون دیبی، اوکوز یولو، اوجا قوزئی، اکبر کمری، کرب الناغی کمری، قارا توپراق، چغار، شاخشیلی کوهول، خان احمد درسی، گویرچین سویو، آشاغی قارا جابا((قویون یولو، قاپیلی مسنه)),حوسین بی اوچان، یوخاری قارا جابا، قالا (هلاکوخان قالاسی),ولی دامی، کیشمیش، قیلینج، آرمود آغاجی، نو دره سی، سویرولو، آغ قایا، سوربونلو بوجاق، آلمالی، آیاز کومو، قوزلو

دره قوزلو خودش به دره‌های بادامچا نووو، آباسدان قله مه سی، قوزلونون دار، قوزلونون سیبه، آغزی بیر، قله مه لی دره، مجید قله مه سی، اینجه کمر، دلیک آردیج، موسون، یئمیشنلی بوجاق، توپراقلی یورد، خورشود دوشن نوو، ییریق، قارا بورون تقسیم می‌شود.

سولوجا (اوشگون داغی),داداش آرخاجی، قمیش اولان بوجاق، یومورو، قورد ووران دره، قارقا قایاسی، قاسیم اکن، نازلی خان یوردو (دوز آغیل) ,بالا مهمان، بویوک مهمان، داش کسن، گیروه دیبی، یاستی بوجاق، دودوکلو، دودوکلونون باخاجاق، چیرپیلی بوجاق، قالداتی، سئرچه سویو، قیز ممه سی، مجید بوجاغی، دره بنوشه سی، بنوشه نین یومورو، کهریز دره سی، آرخاج نووو، اولو باغ (حجر بوجاغی، قور آغاجی),ایربئیین دره سی، باغ باشی، چالیلی تپه، قیزیل قایا، کیچی باغ (مشد آبدوللا بوجاغی، دربند، قازان قویان، آت باغلایان، داناچی بوجاغی),قمیشلی (کیچی باغ دالیسی، عسکر اکن بوجاق، ساریمساقلی بوجاق، حاج حسن آرخاجی، زینا، کیشی کیمین),اینجه دره (نوو),ایکی آغاج (ایکی آغاجین بویون),یوخاری دوشان بوجاق، آشاغی دوشان بوجاق، توپاللی باییر، قویلوغا دالیسی، قویلوغا (پیالا سویو),دووار قایا، گونئی، سو اولان چشمه، بوغو گئدیکی، قوپوق قایا

پارک ملی دریاچه ارومیه زیستگاه مهمی برای گوزن زرد ایرانی و قوچ و میش ارمنی است.[2]

قلعه هلاکوخان که با نام قلعه هولاکوخان نیز شناخته می‌شود، یکی از قلعه‌های تاریخی منطقهٔ آذربایجان است که در شرق دریاچهٔ ارومیه، در جزیرهٔ اسلامی قرار دارد. در مسیر قلعه آب‌انبارهای زیادی وجود دارد که در دل کوه، به شکل عجیبی ساخته شده‌اند. در کنار این آب‌انبارها نیز جوی‌های آبی دیده می‌شود که هنگام بارندگی، آب را به سمت آب‌انبارها هدایت می‌کنند و آب مورد نیاز را در تمامی فصول سال تأمین می‌کند. دیواره‌های قلعهٔ هلاکوخان به‌طور کلی از سنگ ساخته شده‌اند. این قلعه از نظر استحکامات، موقعیت و استقرار، شبیه قلعه‌های بابک، قهقهه و جوشون است. سه طرف قلعه را پرتگاه‌های خطرناک احاطه کرده‌اند که این موقعیت، دفاع از قلعه را برای قلعه‌بانان آسان می‌ساخت.

قلعه باستانی که به نام جزیره شاهی یا شاها به قول حمدالله مستوفی از آن یاد می‌شود جزیره مانندی بزرگ است که در صورت کاهش آب در میان دریاچه ظاهر می‌گردید این بنا در بالای کوهی که قبر هولاکو و دیگر سرداران مغول در آنجا قرار دارد واقع اس. این قلعه مربوط به دوره ساسانی بوده که مورد توجه ایلخانان واقع شد

شاها و دوگدور یا دیگدور دو قلعه باستانی بیودند که در تصرف سرکردگان یاغی شراه (شرات) در قرن هفتم میلادی با امر هولاکو تجدید بنا و احیاء شد که حافظ ابرو انرا قلعه طلای ارومیه نام برده‌است علت اطلاق قلعه طلای ارومیه جواهرات و غنائمی بود که بعد از غارت بغداد و بسیاری از مناطق آن بدانجا انتقال داده شد ه است می‌باشد. بعدها که این قلعه مدفن هولاکو شد به همین نام هم خوانده شد این مکان به دلیل پیشروی آب خیلی زود از حالت استقرار خارج شد و در زمان حیات حافظ ابرو معاصر با دوره تیموری این قلعه خالی شده بوده‌است. این قلعه تاریخی در دو کیلومتری روستای آق گنبد قرار داشته و برخی از همین نام برای قلعه استفاده می‌کنند

ابن مسکویه در جایی که حوادث زمان متوکل عباسی نوهٔ هارون الرشید را نقل کرده می‌گوید «شاها» و «یکدر» دو قلعه بودند در تصرف سر کردگان یاغی آن نواحی یعنی شراة. در قرن هفتم هجری هلاکو به تجدید بنای قلعه شاهاکه حافظ ابرو آن را قلعه طلای دریاچه ارومیه نامیده؛ فرمان داد خزاین و غنایمی که از غارت بغداد و دیگر ممالک خلافت به چنگ آورده بود در آن قلعه جای داد بعدها این قلعه مدفن و آرامگاه وی گردید و به همین جهت در زبان محلی به نام «گوور قلعه سی» معروف شد.

زمانی که حافظ ابرو معاصر امیر تیمور تاریخ و جغرافیای خود را می‌نوشت آن محل به کلی خالی از سکنه بود ویرانه و آثار تاریخی مورد بحث که مورخین اسلامی آن را قلعه شراةو بنای نخستین آن را از قرون اولیه اسلامی دانسته‌اند در روستای آق گنبد باقی است ولی هیچ گونه سنگ نبشته و کتیبه ای در آن به چشم نمی‌خورد

این اثر در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ با شمارهٔ ثبت ۲۲۵۹۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

روستای تاریخی آق گنبد به سبب قرار گرفتن درمنطقه پایین کوه و لب دریاچه و وجود پدافند هوایی در نزدیکی‌های روستا و قسمت استان آذربایجان غربی هواپیماهای جنگنده عراقی حین عبور از دریاچه ارومیه مورد اصابت تیرهای ضدهوایی ایران قرار می‌گرفتند ودر نزدیکی روستا به زمین و دریا سقوط می‌کردند.

علاوه بر ان جنگنده‌هایی ایرانی که در مناطق جنگی ایران مورد هدف تیر جنگنده‌های عراقی قرار می‌گرفتند در حین بازگشت به پایگاه‌های هوایی گاهی اوقات به علت خراب شدن موتورهای جنگنده ویا مجروح شدن خلبان‌های پروازی هواپیماهای جنگنده ایرانی در اطراف روستا گاه به زمین وگاه به دریاچه سقوط می‌کردند که توسط نیروهای امدادی و نظامی رسیدگی می‌شد.

درزمان جنگ هشت ساله ایران به سبب وجود آرامش تقریبی در روستاهای ایران نسبت به شهرهای پر جمعیت و شلوغ، روستاها میزبان تعداد کثیری از انسان‌هایی بودند که به علت خطر بمباران درشهرها به روستاها و باغ‌های موجود در روستاها پناه برده بودند که یکی از همین روستاها روستای آق گنبد بود که درزمان جنگ در زمان‌های بمباران توسط کشور عراق روستای آق گنبد پر از خانواده های شهرهای نزدیک روستا ازقبیل تبریز بودکه به روستا پناه برده بودند.

شغل عمده مردم روستای آق گنبد کشاورزی، گله داری، باغداری و کار در کشتی‌های دریاچه و بندر داری و حفاظت از محیط زیست وپرورش مرغ و خروس وپرورش قارچ می‌باشد. محصولات عمده روستا را غلات، حبوبات، صیفی جات و خشکبار و میوه‌های باغی و جنگلی و کوهی تشکیل می‌دهند.

طرح ملی آزاد راه تبریز - ارومیه در ۵ قطعه اصلی که قطعه دوم از پلیس راه ارومیه تا سه راهی آق گنبد به طول ۱۵٫۵ کیلومتر و قطعه سوم از سه راهی آق گنبد تا سه راهی سرای به طول ۲۹ کیلومتر و احداث تونل از روستای سرای به روستای آق گنبد باعث اتصال کولیدور غرب به شرق و کاهش ۱۷ کیلومتری مسیر فاز سوم آزادراه و کاهش تصادفات و خطرات جاده ای از جمله مزیت‌های تونل احداثی در فاز سوم آزادراه ارومیه به تبریز است.[4]

• «نتایج سرشماری ایران در سال ۱۳۸۵». درگاه ملی آمار. بایگانی‌شده از روی نسخه اصلی در ۲۱ آبان ۱۳۹۲.