مهماندوست (میانه)

مهماندوست یکی از روستاهای استان آذربایجان شرقی است که در دهستان بروان غربی بخش ترکمان‌چای شهرستان میانه واقع شده‌است.

مهماندوست

اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	آذربایجان شرقی
شهرستان	میانه
بخش	ترکمان‌چای
دهستان	بروان غربی
مردم
جمعیت	۲۹۰ نفر (سرشماری ۹۵)
کد آماری	۰۳۶۱۶۷

این روستا قدمت تاریخی زیادی دارد. هرچند تحقیقات باستان‌شناسی در آن انجام نگرفته، اما آثار موجود و به‌دست‌آمده قدمت آن را حتی به قبل از میلاد مسیح می‌رساند. طبق اعتقاد و باور اهالی روستا قبلاً این منطقه به‌نام «مهمان‌شهر» بوده و در اثر زلزله ویران شده و روستای فعلی مهماندوست بر روی خرابه‌های مهمان‌شهر بنا شده‌است که وجود آثار باستانی موید این مطلب است. از جملهٔ این آثار می‌توان به «کول دره‌سی» که به کرات آثار سفالی و سکه‌های قدیمی توسط اهالی یا موقع لوله‌کشی آب در آن پیدا شده، اشاره کرد. وجود گورستان قدیمی در آن طرف رودخانه و وجود تپه‌های مختلف از جمله تپهٔ «سعیدکلهی» و گورهای مختلف در اطراف روستا از جمله قول قبری و سنگ‌های قدیمی از جمله «اللهیار داشی» در «قازان‌بلاغی» مهماندوست که دزدان آثار باستانی آن‌را جابه‌جا کرده و خسارتی به آن وارد کرده‌اند و «پیرننه داشی» در درهٔ قدیمی «پیر دره‌سی» که این سنگ قدیمی که اهالی برای زیارت و نذر و نیاز دور آن جمع می‌شدند در سال‌های اخیر از بین رفته‌است و قازان‌بلاغی که منطقهٔ مشترکی با روستای سانیان سفلی است مربوط به دورهٔ غازان پسر ارغون و همچنین وجود چندین غار یا به گفته اهالی «کهول» و آثار چندی از این قبیل نظر اهالی را در این مورد تأیید می‌کند.

روستای مهماندوست طبق سرشماری عمومی سال۱۳۸۵ کشور با جمعیتی حدود ۲۶۵ نفر و ۵۲ خانوار در یک منطقهٔ دره‌ای و در کنار رودخانه‌ای که دور تا دورش را درختان بلند فراگرفته، قرار دارد.

1-موقعیت جغرافیایی

روستای مهماندوست با وسعتی در حدود 20 کیلومتر مربع در گوشه شمال غرب ایران، جنوب شرق استان آذربایجان شرقی و شمال غرب شهرستان میانه و بخش ترکمانچای قرار دارد. از نظر مختصات جغرافیایی مدارهای ^“50.4 ^‘36 ^o37 الی ^“36 ^‘39 ^o37 منتهی‌الیه شمالی و جنوبی و نصف النهارات ^“36 ^‘18 ^o47 الی ^“44.4 ^‘22 ^o47 حد شرقی و غربی آن را شامل می‌شوند. روستای مهماندوست شش همسایه در اطراف خود دارد که عبارتند از: روستاهای کلهر و ینگجه از شمال، روستای ورزقان از شمال شرق، مزارع بخش ترکمانچای از شرق و جنوب شرق، روستای غریب دوست از بخش جنوبی و روستای سانیان سفلی از سمت غرب و شمال غرب آن‌را احاطه کرده‌اند 

2-آب و هوا

این بخش از شهرستان میانه به مانند سایر قسمت‌های استان آذربایجان شرقی بيشتر تحت تأثير توده هاي مديترانه اي (با منشأ اقيانوس اطلس) و عرض‌های ميانی (با منشأ درياي سياه) می‌باشند (حسین خانی و همكاران، 1390).

·    بارندگی

نزدیک‌ترین ایستگاه باران سنجی به منطقه مورد مطالعه ایستگاه باران سنجی ترکمانچای است که بررسی داده‌های آن حاکی از حاکمیت رژیم بارندگی مدیترانه‌ای است. اغلب بارش‌ها در فصل زمستان به صورت برف و در فصل بهار و پاییز به صورت باران است. همچنین متوسط بارش در ایستگاه ترکمانچای سالانه 352.33 میلی‌متر (سازمان هواشناسی، 1391) است.

·    حرارت

این منطقه دارای تابستان‌های گرم تا بسیار گرم و زمستان‌های سرد تا بسیار سرد در سال‌های متوالی است. فرا رسیدن فصل زمستان در بعضی سال‌ها ناگهانی بوده و سرعت تغییرات دما در مقایسه با مناطق مرطوب بیشتر است. از این‌رو تغییرات سالانه، فصلی و شبانه روزی دما در منطقه زیاد و قابل توجّه بوده و به ویژه تغییرات نهایی دما بسیار چشمگیر است. چنین اختلاف قابل ملاحظه در تغییرات دمایی، انعکاسی از موقعّیت برّی منطقه است؛ زیرا در طول فصل تابستان به علّت طولانی بودن ساعات روز، مقدار انرژی دریافتی زیاد بوده و همچنین به دلیل نفوذ توده‌های مداری برّی و شفّافیّت هوا، با نم نسبی ناچیز افزایش درجۀ حرارت نیز قابل توجّه است. امّا در فصل زمستان حاکمیّت توده‌های هوای سرد برّی و هجوم توده‌های هوای قطبی موجب افت دما در منطقه می‌شود.

3-مخاطرات طبیعی مرتبط با شرایط جوی

سيل ناشی از بارش ناگهانی باران، هجوم توده‌های هوای سرد (سرمای دير رس بهاری و زود رس پاييزی)، بارش تگرگ و خشکسالی از مهم‌ترین خطرات مرتبط با شرايط جوی هستند. موقعيت کوهستانی منطقه به ويژه در مواقع بارش رگبارهای شديد، باعث طغيان رودها و تخریب مزارع کشاورزی می‌گردد.

در بعضی از سال‌ها، در اوايل بهار، هوای سرد قطبی از طرف روسيه به سمت کشورمان از جمله استان آذربايجان شرقی حرکت می‌کند و در اثر بروز سرمای ناگهانی، باغ‌ها به ويژه درختان بادام، زرد آلو و مزارع را در بيشتر شهرستان‌های استان تهديد می‌کند. ورود اين توده هوا در اوايل پاييز باعث شکستن شاخ و برگ درختان می‌شود و در جمع‌آوری بعضی از محصولات کشاورزی مشکلاتی را به وجود می‌آورد. در ماه‌های گرم سال نيز ريزش تگرگ، محصولات کشاورزی را تهديد می‌کند. در سال‌های اخير نيز وقوع خشکسالی و کمبود ریزش‌های جوّی بخش کشاورزی را با مشکل جدّی روبرو ساخته است.

4-توپوگرافی

·    ارتفاع

مهم‌ترین و نزدیک‌ترین عارضه توپوگرافیکی در منطقه مورد مطالعه کوه‌های بزقوش با ارتفاع تقریبی 3200 متر می‌باشند. بیشتر مساحت منطقه شامل زمین‌های مسطح و تپه‌ها است. همچنین کمترین و بیشترین ارتفاع در منطقه به ترتیب 1659 و 1796 متر است (شکل 2).

·    شیب

تجزیه و تحلیل شیب بخش بسیار مهمی از اطلاعات حیاتی برای فرایند برنامه‌ریزی و استفاده از زمین است. امروزه اهمیت نقشه‌های شیب به حدی است که متخصصان بسیاری از علوم ناگزیر می‌باشند در طرح‌های خود این نقشه‌ها را مورد استفاده قرار دهند. به عنوان نمونه به علت حساس بودن زمین‌های زراعی در مقابل شیب، اهمیت میزان شیب از جنس خاک (قابلیت خاک) بیشتر است؛ لذا استفاده از نقشه‌های شیب برای تشخیص میزان شیب در نواحی مختلف زراعی ضروری به نظر می‌رسد. به‌طور کلی باید گفت زمین‌هایی که شیب بیشتر از 20 درصد دارند، برای زراعت قابل استفاده نمی‌باشند. برای بررسی وضعیت شیب منطقه لایه شیب بدست آمده از منطقه به هشت کلاس به شرح زیر تقسیم گردید (جدول 1).

جدول 1: توزیع طبقات شیب اراضی روستای مهماندوست
ردیف	طبقه شیب (%)	مساحت (km2)	مساحت (%)
1	0-2	10.88	53.19
2	2-5	0.045	0.22
3	5-8	0.113	0.55
4	8-12	3.47	16.96
5	12-15	0.3	1.46
6	15-30	4.2	20.53
7	30-60	1.28	6.25
8	>60	0.16	0.78

بررسی جدول 1 نشان می‌دهد که طبقه 2-0 درصد با 53.19% بیشترین مساحت منطقه را به خود اختصاص داده است. در مرحله بعدی طبقه 30-15 درصد با 20.53 از مساحت کل منطقه در رتبه بعدی قرار دارد. به‌طور کلی شیب کلی این منطقه به سمت رودخانه فصلی سِل چایی است.

5-پوشش گیاهی

پوشش گیاهی این منطقه به دلیل تأثیر آب و هوای مدیترانه‌ای و وجود پستی و بلندی‌ها از تنوع گوناگونی برخوردار است. تراکم گياهی بيشتر در فصل بهار است زيرا بعضی مواقع سرمای شديد زمستان و بعضی مواقع قطع شدن باران و افزايش گرمای تابستان، سبب خشک شدن و از بين رفتن بخشی از پوشش گياهی می‌شود. از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی می‌توان به انواع گون‌ها، کنگر، پونه، علف آبه، بولاغ اوتی،  کاکوتی،  بومادران، مرزه کوهی،  قاز آیاغی، ترشک،  اسپند، خاکشیر،  ریواس، پونه،  نعناع کوهی،  درمنه و کاکوتی و گیاهان خانواده استپیا، آرتمیزیا و آستراگالوس اشاره کرد.

6-منابع آبی

در این روستا منابع آبی اکثراً شامل چشمه‌ها و چاه‌ها (دستی/نیمه عمیق) است. به‌طوری‌که این روستا فاقد چاه عمیق و رودخانه دایمی بوده و منابع مذکور در بالا در طول فصول بهار و زمستان به علت بارش‌های فراوان دارای آب کافی بوده و در سایر فصول سال و بخصوص فصل تابستان دارای افت سطح آب شدیدی هستند. در سال‌های اخیر با تغیر اقلیم و کاهش نزولات آسمانی میزان بهره‌برداری از منابع آب زیر زمینی افزایش شدیدی پیدا کرده‌است.

7-خاک‌شناسی

گروه‌های بزرگ خاک که بر اساس روش‌های متداول جهانی تعیین و مشخص گردیده‌اند برای هر یک از واحدهای اراضی در منطقه مورد مطالعه به شرح زیر می‌باشند. این طبقه‌بندی بر اساس نقشه قابلیت اراضی که توسط مؤسسه تحقیقات آب و خاک تهیه شده‌است می‌باشند (شکل 3).

·     تیپ تپه‌ها

تپه‌ها معمولاً معادل سطوح ژئومرفولوژيكي فرسايشي و يا تجمعي می‌باشند كه کاملاً به نحوی تخريب یافته‌اند كه هيچ بقايایي از سطوح قبلي كه داراي سطح صاف و مسطح باشد برجاي نمانده‌است. عليرغم اين اثرات، شدت پستي و بلندي و درجه شيب ملايم است. شيب كلي اراضي 8 تا 25 درصد در جهات نامشخص با پستي و بلندي حدوداً بین 50 تا 500 متر است. در قسمت‌هایی از اراضی فوق‌الذکر خاک‌های نسبتاً عمیق تکامل یافته cambic یا structural وجود دارد (جدول 2).

جدول 2: مشخصات فیزیکی خاک‌های واحدهای تپه‌ای
کد شناسایی	بافت خاک	عمق خاک	تشکیلات زمین ساختی
2.23	متوسط تا سنگين	نيمه عميق تا عميق	آبرفتي و واريزه اي
2.3	متوسط تا سنگين	كم عمق تا نيمه عميق	آهكي، كنگلومرايي، ماسه سنگي، دگرگوني  و شيلي

·    فلات‌ها و تراس‌های فوقاني

اين واحد فيزيوگرافي معادل سطوح ژئومرفولوژيكي فرسايشي و تجمعي است كه در حال حاضر تحت تأثیر فرآيندهاي فرسايشي با شدت كم تا متوسط قرار دارند. با وجودی که شدت پستي و بلندي و درجه شيب اين اراضي كم است، هیچ‌گونه فرآيند تجمعي نهشته هاي فرسايشي از تپه‌ها يا کوهستان‌های مجاور صورت نمی‌گیرد. شيب كلي اراضي 0 تا 5 درصد و ميزان پستي و بلندی كمتر از 50 متر است (کرمی‌کرد علیوند، 1379) (جدول 3).

جدول 3: مشخصات فیزیکی خاک‌های دارای تیپ فلاتی و تراس‌های فوقانی
کد شناسایی	بافت خاک	عمق خاک	تشکیلات زمین ساختی
3.29	سبک تا متوسط	كم عمق تا نيمه عميق	كنگلومراي متحجر

·    .تيپ دشت‌های رسوبي دامنه‌ای

اين اراضي بلافاصله پس از شيب اراضي كوهستاني به صورت نوارهایي تشكيل شده‌اند كه طویل‌ترین آن‌ها به موازات جبهه كوهستاني است. اين نوار از سمت كوهستان با شيبي ملايم به طرف اراضي پست و يا حوضه هاي بسته كشيده می‌شود، و داراي ميزان سنگریزه‌ای كمتر از 15 درصد، همراه با تجمع آهك و شوري كم تا متوسط با خاكي عمدتاً عميق و كلاس شيب 0 تا 5 درصد با جهت مشخص و عمود بر حاشيه كوهستان است كه بتدرج در بخش‌های پایین كاهش می‌یابد. ميزان پستي و بلندي اراضي كمتر از 5 متر است (جدول 4).

جدول 4: مشخصات فیزیکی خاک‌های دارای تیپ دشت‌های رسوبی دامنه ای
کد شناسایی	بافت خاک	عمق خاک	تشکیلات زمین ساختی
4.14	سنگين تا خيلي سنگين	عمیق	آهکی

8-زمین شناسی

با توجه به اینکه روستای مهماندوست در بخش شمال غربی شهرستان میانه قرار دارد، ابتدا گزارش مختصری از این بخش ارائه می‌شود.

بخش بزرگ‌تر این منطقه را ردیف بزرگی از سنگ‌های آتشفشانی و رسوبی تشکیل می‌دهد. تنها در بخش کوچکی از بلندی‌های قافلانکوه نهشته‌های پرمین و تریاس دیده می‌شود که برون زد آن‌ها به خاطر کنش گسل‌ها است. این منطقه از دید ساختمانی به کمربند ولکانیکی آذربایجان – البرز متعلق است که با فعالیت شدید ولکانیکی ترسیر همراه است. روند این چینه شمال شرق – جنوب غرب بوده و محورهای تمامی چین‌ها نیز دارای همین راستا می‌باشند. ولکانیک‌های بخش غربی منطقه یک ناودیس بزرگ است که در قسمت مرکزی آن به علت خروج گدازه‌های جوان تر ریولیتی، داسیتی به اشکال مختلف گنبد یا سیل بهم خورده است و یال شرقی آن نیز توسط رسوبات پلیوسن پوشیده شده و تنها یال غربی این چین نسبتاً منظم است. چین‌های موجود در شمال شرقی منطقه نیز همگی دارای روند شمال شرق – جنوب غرب مباشند. در صورتی که بخش جنوبی شهرستان میانه بیشتر از نهشته‌هایی مانند مارن و ماسه سنگ‌های گچ دار تشکیل شده‌است (سازمان زمین شناسی، 1372).

همان طوری‌که در شکل 4 مشاهده می‌گردد روستای مهماندوست از نظر زمین‌شناسی به دو بخش با جهت شمال غرب-جنوب غرب تقسیم شده‌است. که بخش شمالی آن‌را ذخایر تراسی و مخروط افکنه‌های کوهپایه‌ای جدید کم ارتفاع پوشانده و در روی نقشه با علامت Qft2 نشان داده شده‌است. بخش جنوبی این روستا اغلب از گلسنگ‌ها (نوعی از شیل که شامل سنگ‌های رسوبی بوده و شامل لایه نازکی از رس و سیلت است)، ژیپس و ماسه سنگ تشکیل یافته و در روی نقشه با علامت Plms مشخص گردیده است.

9-کاربری اراضی

در روستای مهماندوست در حدود 97.65% از کل اراضی به صورت دیم و 2.35% از اراضی به صورت آبی کشت می‌گردد. از محصولات عمده زراعی و گروه غلات می‌توان به گندم، جو، از گروه حبوبات به نخود سیاه، عدس، لوبیا، از گروه محصولات صنعتی به محصول آفتابگردان و از محصولات گروه سبزی و صیفی‌جات به سیب زمینی، پیاز، گوجه فرنگی و هویج اشاره کرد. همچنین از نباتات علوفه‌ای می‌توان به کشت یونجه و از محصولات جالیزی به کشت خربزه، خیار و هندوانه به صورت جزئی اشاره کرد. علاوه بر موارد مذکور محصولاتی مانند سیب، زرد آلو، گیلاس، گلابی، گردو از باغات این منطقه به عمل آمده و معمولاً اضافه تولیدات آن‌ها برای فروش به شهرهایی مانند تهران و تبریز فرستاده می‌شود.

10-         تیپ و نحوه قرارگیری روستا

اصولاً در تیپ‌شناسی روستایی به سه نوع تیپ مشخص اشاره می‌گردد که در زیر به توضیح هر کدام پرداخته می‌شود.

·    روستاهای متمرکز یا گرد آمده

·    روستاهای پراکنده

·     روستاهای بینابین

در روستاهای متمرکز یا گرد آمده، مساکن روستایى به يکديگر چسبيده و چشم‌اندازى متمرکز و عموماً بدون فضاى خالى به وجود می‌آید. مزارع که محل توليد روستائيان محسوب مى‌شود از خانه‌ها جدا و گاهى در فاصله نسبتاً دورى قرار دارند. عوامل مختلفى در شکل‌گيرى اين تيپ از روستاها دخالت دارند که عمده‌ترين آن‌ها عبارتند از: ضرورت امر دفاع و امنيت، وجود منبع آب دائمى مثل چاه، چشمه و قنات، قوميت، توپوگرافى زمين و شيوه‌اى بهره‌برداری از اراضی. در اينجا بايد متذکر شد که در شکل‌گيرى روستاهاى متمرکز حداقل يکى از عوامل فوق نقش داشته و اغلب چند عامل در به وجود آمدن روستاهاى متمرکز دخالت مى‌نمايند (سعیدی، 1385).

در شناخت تيپ روستاهای پراکنده، شکل و وسعت مزارع مورد استفاده قرار می‌گیرد، زيرا مزارع گسترده، سطوح وسيعى از اراضى را در بر مى‌گيرند؛ و به علت عدم وجود پاره‌اى از مشکلات که در مورد روستاهاى گرد آمده بيان گرديد روستائيان ترجيح مى‌دهند که خانه‌هاى خود را در ميان کشتزارهاى خود بسازند، چون حدود مزارع مشخص و مالکيت مزارع نيز محرز است در نتيجه در داخل هر مزرعه يک خانه بنا می‌گردد (سعیدی، 1385).

روستاهای دارای تیپ بینابین به صورت یکجا دارای ویژگی‌های روستاهای متمرکز و پراکنده بوده و به ندرت در کشور ایران دیده می‌شود؛ و اگر احتمالاً روستائى دارای تیپ مذکور باشد ناشى از وجود برخى عوامل طبيعى و يا انسانى بوده‌است. به عنوان مثال وجود رودخانه‌ها و استقرار مساکن روستائى در حاشيه رودخانه و يا استقرار روستا در امتداد کف يک دره و يا در امتداد يک جاده موجب پيدايش روستاهاى خطى و يا ريسمانى می‌گردد.

با توجه به توضیحات ارائه گردیده روستای مهماندوست در تیپ روستاهای متمرکز (گرد آمده) قرار داشته که از مهم‌ترین عوامل به وجود آمدن این تیپ می‌توان به وجود منابع آبی فراوان و توپوگرافی این منطقه اشاره کرد. همچنین لازم به ذکر است که در سالیان اخیر به علت افزایش امنیت اجتماعی- سیاسی- اقتصادی، گسترش استفاده از ماشین، دسترسی به منابع آب و خاک حاصلخیز، بهره‌برداری‌های فردی و خانوادگی مبتنی بر مالکیت خصوصی و فردی آب و زمین، احداث راه و جاده و همچنین وجود مشکلاتی در رفت و آمد در قسمت‌های مرکزی و شرقی روستا (وجود معابر تنگ و باریک) میزان تفرق خانه‌های روستایی افزایش پیدا کرده و روستاییان ترجیح می‌دهند خانه‌های خود را در قسمت‌های شمالی و شرقی، نزدیک باغات و جاده اصلی منتهی به روستا احداث نمایند.

11-         کارکرد و نوع مساکن روستایی

با توجه به بررسی‌های صورت گرفته توسط پژوهشگران مختلف ویژگی اساسی مساکن روستایی اختلاط فضای کار تولیدی و فضای مسکونی است (اسپادانا، 1391). به عبارت دیگر مسکن‌های روستایی برخلاف مسکن‌های شهری تنها محل سکونت و استراحت خانواده نیست، بلکه به اقتضای نوع کارکرد اقتصادی خانواده، مرکز نگاه داری و پرورش دام و طیور، تولید فراورده‌های دامی، محل کارگاه صنایع دستی، نگاه داری وسایل تولید و محصولات کشاورزی و همچنین دارای کارکردهای ارتباطی، خدماتی و تسهیلاتی است. تقسیمات داخلی ساختمان‌ها تا حد زیادی متأثر از نحوه معیشت خانواده‌ها ست. به عنوان مثال در بام برخی ساختمان‌ها کاه، علوفه و خوراک دام‌ها و چهارپایان را نگهداری می‌کنند و در برخی از خانه‌های قدیمی‌ زیر اتاق نشیمن طویله‌ای وجود دارد که دام‌ها و چهارپایان به هنگام زمستان در آنجا نگاه داری می‌شوند، تا از سرما محفوظ بمانند. در گذشته به علت وجود نا امنی‌هایی که در روستاها وجود داشت، با نگاه داری دام‌ها و چهارپایان در ‌این محل از دستبرد محفوظ می‌ماندند.

که در سال‌های گذشته خانه‌های روستایی اغلب از مصالح و موادی که محیط طبیعی در اختیار آن‌ها قرار می‌داد (گِل، سنگ و چوب) مورد احداث قرار می‌گرفتند؛ در صورتی که در چند سال اخیر به علت افزایش ارتباطات با جوامع شهری و بهبود وضع اقتصادی خانوارها به دلیل افزایش قیمت محصولات کشاورزی، نوع مصالح بکار رفته اغلب شامل سیمان، آجر، گچ، آهن، موزائیک و ... است. همچنین به علت افزایش ارتباطات با جوامع شهری، ورود هرچه بیشتر ماشین به زندگی مردم و افزایش سطح سواد و تحصیلات در میان جامعه روستایی، باعث تغییر سبک خانه‌سازی به شیوهٔ شهری (آپارتمانی، باغ ویلا) شده‌است.

12-         جغرافیای جمعیت

روستای مهماندوست با داشتن جمعیتی در حدود 444 نفر (مرکز، آمار ایران، 1385) از جمعیت نسبتاً جوانی برخوردار است. در سال‌های گذشته با افزایش مهاجرت به شهرهای بزرگ کشور میزان و ترکیب جمعیت تغییرات بسیاری پیدا کرده بود. به عبارت دیگر با مهاجرت جوانان و بخصوص افراد تحصیل کرده به شهرها ترکیب سنی جمعیت به نفع افراد مسنّ افزایش پیدا کرده بود؛ امّا در سالیان اخیر با روند کاهشی مهاجرت و همچنین مهاجرت معکوس (شهر روستا) میزان ترکیب سنی به نفع افراد جوان تر سوق پیدا کرده‌است. در جدول زیر به برخی از آمارهای مربوط به جمعیت این روستا اشاره می‌گردد.

جدول 5: آمار و اطلاعات مربوط به جمعیت روستای مهماندوست
ردیف	ویژگی مورد نظر	تعداد
1	واحد مسکونی	73
2	تعداد خانواده	82
3	جمعیت کل	444
4	مرد باسواد	146
5	زن باسواد	133
6	مرد شاغل	116
7	زن شاغل	4
8	نیروی کار	235