مفاتیح الارزاق
مفاتیح الارزاق یا «کلید در گنج‌های گهر»، عنوان کتابی است در سه جلد دربارهٔ کشاورزی به قلم محمد یوسف نوری (متوفی ۱۳۰۲ق)[1] از مستوفیان دوره ناصری است.
| نویسنده(ها) | محمد یوسف نوری ۱۲۶۳ش/۱۸۸۴م |
|---|---|
| کشور | تهران |
| زبان | فارسی |
| موضوع(ها) | کشاورزی |
| ناشر | انجمن آثار و مفاخر فرهنگی |
تاریخ نشر | ۱۳۸۱ |
| گونه رسانه | چاپی |
| شمار صفحات | سه جلد |
مفاتیح الارزاق در سال ۱۲۶۳ش/۱۸۸۴م تألیف شده‌است. این کتاب در سال ۱۳۸۱ توسط انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در تهران منتشر شده‌است.
منابع کتاب
فهرست منابع این اثر ۹۸ کتاب را شامل می‌شود. از این جهت، آشنایی نویسنده با آثار علمی دانشمندان طراز اول جهان روشن است و استناد به اقوال دانشمندان یونانی، رومی و اندلسی مانند: افلاطون، ارسطو، دیوسقوریدوس، هیپوکراتوس، قسطوس، گالینی پوتس، گولوس و انطاکی نیز موید این امر است.
اهمیت کتاب
هوشنگ ساعدلو در مقدمه کتاب، آن را شناسنامه و برگ هویت کشاورزی ایران دانسته‌است. این کتاب را، جامع جمیع کلیه کتب کهن کشاورزی ایران و دانشنامه ی میراث گذشتگان خوانده‌اند. برای آشنایی با کتاب قسمت‌هایی را از هر مجلد آورده می‌شود.
از جلد اول
حفظ بذر از آفات
- در تدابیر مذکوره که باعث حفظ حاصل شود. اگر از پوست کفتار غربالی سازند، هر جنسی را که به آن غربال نمایند، زرع آن را هیچ آفت ضرر نرساند.
- و اگر از پوست خارپشت غربالی سازند و بذر را به آن غربال نمایند سالم می‌ماند از هر آفتی.
- اگر ضفدع (قورباغه) که در بیرون آب بود بگیرند و همچنان زنده در ظرفی نهند و آن ظرف را در وسط زمینی مزروع دفن کنند و یک ساعت بگذارند و بعد از آن بیرون آورند که از آفت‌ها محفوظ باشد و طعم و ریع آن نیکو بود.
- هر مرض که ماده آن در شتا (زمستان) ساکن بود، در فصل بهار غلیان و هیجان نموده، نضج یافته، مندفع گردد.
از جلد دوم
دفع آفات
- اگر «شاهدانج» (شاهدانه) با شاخ بز ماده و کفشک آن، و براده عاج که بیخ مهلک است، در باغ تاک دود کنی، سباع (درندگان) نزدیک آنجا نیایند.
- اگر بیخ تاک را قطران بمالی، از کرم و عفونت سالم می‌ماند.
- اگر گوگرد، پشگل بز و تراشه چوبی که از اره بریده باشند، در بیخ تاک دود کنند، از غنچه و کرم محفوظ ماند.
- اگر خاکستر چوب انجیر با زرنیخ در بیخ درخت تاک نمایند، از کرم محفوظ ماند.
- علاج زنگ و چرک از تاک: اگر روغن زیتون را در دهن نمایند، بر شاخه و ثمر تاک بپاشند، نفع کلی نماید.
- اصحاب فلاحت رومیه را در ماه ایلول (شهریور)، در زرع و غرس اهتمام تمام است. خاصه در علاج ناخوشی تاک، که آن را «یرقان» گویند، خاصه همین ماه است. در سایر ایام نه نافع است و نه مضر. علاج آن است که بگیرند از موی سیاه و سفید بز و فتیله نمایند بر ساق و شاخه‌های تاک ببندند، رفع شود؛ و نیز در همین ماه ایلول بروی تاک‌هایی که یرقان دارد، آب سرد بپاشند که شاخه‌ها تر و شسته شود. اگر بعد از آن باد بوزد و آن را خشک کند، به زودی آن مرض زائل شود.
از جلد سوم
در اموری که بار درخت محفوظ ماند و نریزد
- اگر سرگین کبوتر را در آب کنند و آن بیخی که نزدیک زمنی بود شقه کنند و سنگ دراز در آتش نهند و (در آن شقه گذارند) و بعد از آن خاک بر روی آن ریزند، میوه آن درخت سالم ماند.
- و اگر کاه باقلا را در آب کنند و یک هفته بگذارند و بعد از آن گرد درخت خرد باشد، و اگر بزرگ باشد، سه سبوی آب تا سه روز بدین دستور عمل نمایند، بار آن درخت ساقط نشود.
- و اگر کاه باقلا را در زیر درخت میوه، در هنگام ظهور شکوفه آن بخور نمایند، آن را و ثمر آن را محفوظ می‌دارد.
جستارهای وابسته
منابع
نوری، محمد یوسف (۱۳۸۱). مفاتیح الارزاق. ۳–۱. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)