ردیف (شعر)

به واژگانی که در پایان مصراع‌ها بعد از قافیه عیناً تکرار می‌شود و از نظر املا، خوانش و معنا یکسان هستند، ردیف گویند. ردیف از خواص شعر فارسی به‌شمار می‌رود و آوردن آن در شعر، اختیاری است. ردیف در هیچ زبانی به اندازه زبان فارسی استفاده نمی‌شود و استفاده آن را در اشعار زبان‌هایی همچون عربی، ترکی و اردو را از تأثیرات زبان فارسی می‌دانند. ردیف علاوه بر آنکه نقش مهمی در افزایش موسیقی شعر دارد، در کامل کردن معنای هر بیت و انتقال پیام نهایی نیز مؤثر واقع می‌شود. به گفته کارشناسان، از مهمترین عوامل پیدایش ردیف در شعر فارسی وجود فعل ربطی در این زبان است.[1]

در فرهنگ معین زیر مادهٔ ردیف بعد از تعریف عمومی آن و قبل از تعریف ردیف به‌عنوان اصطلاحی در موسیقی نوشته شده‌است: «کلمه یا کلماتی مکرری که در آخر مصراع‌ها و ابیات درآورند، مثل «آید همی» در این بیت رودکی: بوی جوی مولیان آید همی [/] یاد یار مهربان آید همی»[2]

از قدیمی‌ترین نمونه‌های استفاده از ردیف می‌توان به یک هجویه در خراسان مربوط به قرن سوم هجری اشاره کرد:[3]

در اغلب نمونه‌های اولیه شعر زبان فارسی، ردیف به صورت افعال ربطی و ساده همچون «است»، «بود» و «شد» مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است ولی در طول زمان و به خصوص از نیمه دوم قرن پنجم هجری شاعران به انتخاب ردیف‌های بلند و دشوار می‌پردازند و برای نشان دادن قدرت شاعری از ردیف‌هایی با ترکیب‌های اسمی استفاده می‌کردند.[4]

ردیف در قرن ششم هجری به تقلید از زبان فارسی وارد زبان عربی شد و شاعرانی که شروع به استفاده از آن در زبان عربی کردند، اغلب فارسی‌زبان بوده‌اند.[5]

ردیف متجانس «در عرف شعرا دو معنی دارد: یکی آنکه شاعر بعد از قافیه ردیف لفظی راآورد که دارای دو معنی باشد و آنرا بر طریق تجنیس دارد. مثال:

ستوده خان کریم آن سحاب گوهربار

که برد از در او خلق اشتر زر بار.

لفظ بار که ردیف است در مصرع اول از باریدن است و در مصراع دوم از بار کردن است. دوم آنکه: لفظی را در شعری یا غزلی ردیف سازد در مصراع اول و در ابیات دیگر لفظی آورد که از آن لفظ قافیه و ردیف هر دو خیزد. مثال:

آن یار دلربا که رخش را هر آینه

چون مه نموده راست نماید هر آینه.

مثال دیگر:

ای خنک جانی که در هر آینه

دید روی یار خود هر آینه.

لفظ آینه ردیف است در مصراع اول از هر آینه «لفظ» هر «قافیه» است و لفظ «آینه» ردیف، و در مصراع دوم قافیه و ردیف از یک لفظ هر آینه آورده‌است. وجه تسمیه ظاهر است چرا که ردیف براستی کلمه‌ای است مکرر به یک معنی، و اینجا مختلف است لکن بسبب مجانست لفظی به ردیف متجانس موسوم گشت. (از کشاف اصطلاحات الفنون).[6]

ردیف محجوب

ردیف دومعنی

• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا جلد ۲۵ شماره مسلسل۸۸، به کوشش زیر نظر محمد معین.، تهران: دانشگاه تهران، سازمان لغت‌نامه
• شفیعی کدکنی، محمد رضا (۱۳۵۰)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: انتشارات نیل
• محمد معین (۱۳۷۵)، فرهنگ‌نامه فارسی (جلد دوم)، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، ص. ۲۶۱۸، شابک ۹۶۴-۰۰-۰۱۶۴-۳