جناح چپ جمهوری اسلامی ایران
جناح چپ جمهوری اسلامی ایران یکی از جناح‌های فعال پس از انقلاب تا حدود سال ۱۳۷۶ بود، که در دوران موسوی و خاتمی دولت را در دست داشت. پس از واقعه دوم خرداد، چپگرایان با راستگرایان مدرن متحد شدند و هر دو، در جناح جدید اصلاح طلبان قرار گرفتند.[1]
چپ و راست در ادبیات سیاسی جهان
چپ یا چپگرا در ادبیات سیاسی، به مواضعی اطلاق می‌شود که خواهان تغییرات تدریجی یا رادیکال در جهت ایجاد برابری در توزیع ثروت و قدرت هستند. ریشهٔ این اصطلاح به انقلاب فرانسه بازمی‌گردد؛ کسانی که در سمت چپ پارلمان می‌نشستند، مخالف سلسله مراتب سنتی قدرت بودند و از اصلاحات پشتیبانی می‌کردند و در مقابل افرادی که در سمت راست پارلمان می‌نشستند از وضع موجود حمایت می‌کردند و راست یا راستگرا خطاب می‌شدند.[2]
ادبیات و اصطلاحات مرتبط با دو جناح در ایران
در دهه شصت و نیمه اول دهه هفتاد از اصطلاح جناح راست و جناح چپ در ادبیات سیاسی ایران استفاده می‌شد. پس از پیروزی محمد خاتمی در انتخابات سال ۷۶ از اصطلاح جدید اصلاح طلبان و برای طیف مقابل از واژه محافظه کاران استفاده شد. همچنین برای اصلاح طلبان از اصطلاح غیررسمی دوم خردادی‌ها نیز استفاده می‌شد. در واکنش به اصلاح طلبان جناح مقابل، از عبارت اصولگرایان برای توصیف خود و خط و مشی فکری اش استفاده کرد.[3] در وقایع مرتبط با انتخابات دهم ریاست جمهوری، جریان اصلاحات به جنبش سبز معروف شد که ازسوی رهبر جمهوری اسلامی وطرفداران ایشان از عبارت جریان فتنه برای اشاره به اصلاح طلبان و معترضین به نتایج انتخابات دهم استفاده می‌کردند.
زمینه‌های جناح چپ اسلامی در ایران
زمینهٔ فکری
در سدهٔ اخیر و به ویژه پس از بروز جریانات منسوب به روشنفکری مذهبی، همواره شاهد اختلافات فکری اساسی در میان اندیشه‌های مذهبی‌ها و رویکردهای آن‌ها نسبت به مسائل مختلف جامعه بودیم. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، از آن جایی که گرایش‌های روشنفکران مذهبی همواره به اصلاح سنت‌های مذهبی انحرافی، انطباق آموزه‌های مذهبی با ارزش‌های نوینی چون آزادی، حقوق بشر و مردم سالاری و اسلام لیبرال تمایل به تغییر ساختارهای مذهبی موجود، از جمله دستگاه روحانیت، تقلید، برتری روحانیت و طبقهٔ وابسته در حقوق اجتماعی و … بود، اصطلاح چپ گرا به معنی خواهان تغییر وضع موجود به آن‌ها اطلاق شد.[3]
زمینهٔ اقتصادی
پس از انقلاب از آن جایی که مجموعه افراد و گروه‌هایی که در جناح چپ جمهوری اسلامی جای گرفتند، به طبقه بازاریون سنتی وابستگی اجتماعی نداشتند، در ابتدای انقلاب گرایش‌های اقتصاد دولتی بر سیاست هایشان حاکم بود،[2] که این امر اختلافات سیاسی شدیدی را در سال‌های ابتدایی دهه شصت و خصوصاً در رابطه با سیاست‌های اقتصادی دولت میرحسین موسوی در زمان جنگ میان انقلابیون ایجاد کرد و از آن پس رسماً دو گروه سیاسی جناح چپ و جناح راست از هم جدا شدند[2].
با این حال در طول دوره سی ساله بعد از انقلاب هر دو جناح راست و چپ در زمان تصدی قدرت، بسته به شرایط، از سیاست‌های اقتصاد دولتی یا اقتصاد باز استفاده کرده‌اند.[2]
پیشینهٔ سیاسی
اختلافات و دیدگاه‌های گوناگون پس از انقلاب اسلامی ایران، موجب شد تا مجمع روحانیون مبارز در سال ۱۳۶۶ و با چراغ سبز امام خمینی از جامعه روحانیت مبارز جدا شود. همچنین سازمان جدید مجاهدین انقلاب اسلامی نیز پس از اختلافات طولانی میان اعضا از سال ۱۳۶۱ با جدایی اعضای چپگرا با عنوان سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۷۰ تأسیس شد. این دو گروه به همراه دیگر گروه‌های پیرو خط امام و بعداً دیگر احزاب، افراد و گروه‌های درون ساختار جمهوری اسلامی که گرایش‌های فکری و سیاسی مشابهی دارند به عنوان جناح چپ شناخته می‌شوند.
وقایع و رویدادها و چالش‌های مهم مرتبط با جناح چپ
- کسب اکثریت مجلس سوم
- نخست وزیری میر حسین موسوی ۱۳۶۰
- قانون نظارت استصوابی
- رد صلاحیت گسترده در انتخابات مجلس چهارم
- رد صلاحیت گسترده در انتخابات مجلس پنجم
- ریاست جمهوری محمد خاتمی در دوم خرداد ۱۳۷۶
گروه‌ها و احزاب عمده جناح چپ
مجمع روحانیون مبارز
مجمع روحانیون مبارز در سال ۱۳۶۶ و در آستانه انتخابات مجلس سوم از انشعاب روحانیون چپگرا به رهبری مهدی کروبی و محمد موسوی خوئینی‌ها از جامعه روحانیت مبارز تشکیل شد. انشعاب از جامعه روحانیت با تأیید کتبی روح‌الله خمینی صورت گرفت[2] و این تشکل پیروزی گسترده‌ای در انتخابات مجلس سوم داشت. درخواست حذف محمود دعایی و فخرالدین حجازی از فهرست انتخاباتی جامعه روحانیت مبارز از سوی روحانیون راستگرا برای انتخابات مجلس سوم یکی از عواملی بود که زمینه ساز انشعاب روحانیون چپگرا طرفدار دولت میر حسین موسوی در جامعه روحانیت مبارز شد.[2]
سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران
با پدید آمدن اختلافات میان اعضای سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی در همان ابتدای پیدایش سازمان بر سر مسائلی چون صدور بیانیه در مناسبت‌هایی هم‌چون روز کارگر، ترور مرتضی مطهری یا سال‌مرگ علی شریعتی و به ویژه مخالفت جناح راست‌گرای سازمان و گروه منصورون با سیاست‌های اقتصادی محمد سلامتی و بهزاد نبوی در دولت میرحسین موسوی، مجاهدین انقلاب پس از مدتی به ۲ و بعد به ۳ جناح تقسیم شدند که در ابتدا منجر به خروج بهزاد نبوی و محمد سلامتی در سال ۱۳۶۱ و بعداً تأسیس سازمان جدیدی به نام سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ایران، در سال ۱۳۷۰ توسط برخی از اعضای جناح چپ سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی شد، عوامل دیگر این اختلافات به عقیده اعضای چپگرا، همراهی عده‌ای از اعضای سازمان از جمله افراد گروه منصورون با سیاست‌های مذهبیون بازاری راستگرا و عدم همراهی با نظرات خمینی و مخالفت آن‌ها با بسیاری از مصوبات مجلس و دولت هم‌چون قانون کار و قانون اصلاحات ارضی بود. محمد سلامتی دبیرکل سازمان جدید مجاهدین انقلاب اسلامی، مهم‌ترین اعضای راست‌گرای آن زمان را حسین فدایی، محمدباقر ذوالقدر، محسن رضایی و احمد توکلی معرفی کرده‌است.
منابع
- «رأی از پایین, لابی با بالا! / از حلقه ی کیان تا مکتب ِ نیاوران». www.titreemroz.ir. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۰۴-۰۴.
- «جریان چپ سیاسی و دهه نخست ائتلاف‌سازی». خبرگزاری جمهوری اسلامی. ۱۳ آبان ۱۳۹۸.
- مهدی مطهرنیا. «چپ و راست؛ از واژگان تا واقعیت سیاسی». پرتال جامع علوم انسانی.