بن (دستور زبان)

بُن یا سِتاک (یا ریشه یا مادّه یا اصل یا پایهٔ فعل) در دستور زبان فارسی به جزء اصلی، ثابت و ناکاستنیِ فعل می‌گویند که پس از برداشتنِ همهٔ عناصر الحاقی بر جای می‌ماند.[1] بن، در هر ساختی از فعل دربردارندهٔ مفهوم کار یا حالت یا وجود و اِسناد است. در فعل‌های «می‌خورم»، «می‌خوری»، «می‌خورَد»، «بخورید»، «بخورند»، «خورده‌ام»، «خورده‌ای»، «می‌خوردم»، «می‌خوردیم»، «خورده باشید»، و «خواهی خورد»، کاری که انجام گرفته «خوردن» است که در زمان‌های مختلف به اشخاصِ مختلف نسبت داده شده‌است. بااینکه ساختمانِ آنها متفاوت‌اند، در اجزایی باهم مشترکند؛ چنان‌که در ساخت‌های «می‌خورم»، «می‌خوری»، «می‌خورَد»، «بخورید»، «بخورند»، در جزء، «خور»، و ساخت‌های «خورده‌ام»، «خورده‌ای»، «می‌خوردم»، «می‌خوردیم»، «خورده باشید»، و «خواهی خورد»، در جزءِ «خورد» مشترک‌اند. دستهٔ اول که در جزءِ «خور» مشترک‌اند، اغلب برای بیان وقوع فعل در زمان حال به‌کار می‌روند، و فعل‌های دستهٔ دوم که در جزءِ «خورد» مشترک‌اند، اغلب برای بیان وقوع فعل در زمان گذشته به‌کار می‌روند. از این دو جزء، یعنی «خور» و «خورد» مفهوم اصلی فعل به‌دست می‌آید. این جزءها را «بن»های فعل می‌گوییم.[2] هر فعلی دو «بن» دارد: بن مضارع که ساخت‌های زمان حال و امر از آن ساخته می‌شود، و بن ماضی که ساخت‌های زمان‌های گذشته و آینده از آن ساخته می‌شود. از فعل‌های دوگانهٔ فعل، علاوه بر افعالِ زمان‌های حال و گذشته و آینده و امر، مشتقات دیگری نیز ساخته می‌شود.[3]

یکی از تفاوت‌های فعل با سایر اقسام کلمه این است که فعل دارای ریشه و مادّه است و کلمات دیگر نه؛ مگر آنهایی که از فعل گرفته شده باشند؛ مانند «خندان» و «پرستار» و «ساختار» که به‌ترتیب از فعل‌های «خندیدن» و «پرستیدن» و «ساختن» گرفته شده‌اند. در فعل‌های یادشده، «خند» و «پرست» بن مضارع‌اند و «ساخت» بن ماضی است. برخی معتقدند که بن در «ساخت» (که خود بن ماضی است)، «ساخـ» است (بن مضارعِ آن «ساز» است: می‌سازم).[4] از بن مضارع و بن ماضی، ساختارهای غیرفعلی به شکل‌های گوناگون مشتق می‌شود؛ مانند ساختارهای وصفی (صفت و صفت‌گونه) و اسمی و قیدی. مانند ورزش دلخوری که بن فعل ندارند

در «ساخت» و «خورد» (هر دو بن ماضی)، «ساقه» یا «تنه» (به انگلیسی: stem؛ به فرانسوی: radical) آمیزه‌ای است از ریشه و پسوندِ ماده‌ساز (به فرانسوی: suffixe thématique)، که از بن‌های «ساخـ» و «خور» و پسوندهای مادّه‌سازِ «ت» و «د» ساخته شده‌اند.[1][5]