مصدر

از آنچه در بخش قبل گفته شد این نتیجه حاصل می‌شود که پسوند مصدر در زبان فارسی «-تن» است.
پس طریقهٔ ساخت مصدر در زبان فارسی می‌شود: بن (ماده) فعل + تَن.

مثلاً:

کُش + تن ${\displaystyle \Leftarrow }$ کشتن

همچنین اینکه در زبان فارسی مثل بعضی از زبان‌های شاخهٔ هندواروپایی دیگر، نوعی روش برای ساخت مصدر از اسم یا صفت است که آن را مصدر جعلی یا برساخته می‌گویند که طرز ساخت اینگونه است:

مثلاً: خواب + یدن ${\displaystyle \Leftarrow }$ خوابیدن
چرخ + اندن ${\displaystyle \Leftarrow }$ چرخاندن
رنج + انیدن ${\displaystyle \Leftarrow }$ رنجانیدن
البته «اندن» و «انیدن» برای ساخت مصدرهای متعدی (مصادری که به مفعول نیاز دارند) بکار می‌رود.

اشتباهی که در اینجا ممکن است پیش آید، این است که بعضی افراد پسوند مصدر را فقط «-َن» می‌پندارند به این دلیل که با حذف نون از مصدر، بن فعل ماضی (یعنی فعل ماضی سوم شخص مفرد) حاصل می‌شود و از این قرار حرف «ت» را در مصدر و ماضی یکی دانسته‌اند.
ولی این نکته درست نیست. یعنی حرف «ت» (یا در بعضی موارد «د») در بن ماضی جز تصریفی دیگری است.
باید گفت که در پارسی باستان طریقه‌ای برای ساختن صفت مفعولی وجود داشته و آن این است که به ریشهٔ ضعیف کلمه (در فعل پسوند «تَ = ta» می‌افزودند. مثلاً:

در پهلوی از صفت مفعولی مختوم به جزء «تَ=ta» مادهٔ خاصی برای صیغه‌های ماضی ساخته شده و به همین صورت به فارسی دری رسیده‌است.

اما سؤال دیگری که اینجا پیش می‌آید این است که اگر «-َن» پسوند مصدری نیست پس چرا ما به جای استفاده از مصدرهای خوانتن، ایستاتن و…، از مصدرهای خواندن، ایستادن و… استفاده می‌کنیم؟
در جواب این سؤال باید گفت که پسوند مصدری «-تن» در تحول زبان فارسی باستان به فارسی میانه در بعضی موارد به «-دن» تبدیل شده که دلیل آن به نام قانونی به نام قانون همگونگی[1] در تحول واج‌ها است. به موجب این قانون دو صورت گفتار که مجاور یا نزدیک به هم باشند بعضی از صفات یکدیگر را کسب می‌کنند یا بکلی یکسان می‌شوند. از جمله انواع همگونگی واک‌ها آنست که هرگاه در کلمه‌ای دو واک مجاور یکدیگر واقع شوند که یکی آوایی و دیگری بی آوا باشد آوای واک نخستین به دومی سرایت می‌کند و آن را به واک «آوایی» هم مخرج خود مبدل می‌سازد، و این امر را همگونگی در آوا می‌خوانند.[2]
باید بدانیم مجموع واکهایی که در زبان فارسی قبل از پسوند مصدر واقع می‌شوند یازده عدد است و عبارتند از:
صامت: خ، ر، س، ش، ف، ن
مصوت: آ، اَ، اُ، او، ای
و اگر این صامتها را بر حسب «آوایی» و «بی آوا» به دو دسته تقسیم بکنیم به صورت زیر خواهند بود:
صامت آوایی: ر - ن
صامت بی آوا: خ - س - ش - ف

می‌دانیم که صامت «ت» که در آغاز پسوند مصدری «تن» است بی آوا است. چون این صامت در مجاورت یکی از مصوتهای پنجگانه یا یکی از دو صامت آوایی قرار گیرد آوای واک ماقبل بدان سرایت می‌کند و به همین دلیل به صامت «د» (که با «ت» در مخرج یکسان است و تنها اختلاف این دو واک در آوایی بودن دال است) بدل می‌شود.
به این ترتیب:

خوانتن${\displaystyle \Leftarrow }$خواندن

ایستاتن${\displaystyle \Leftarrow }$ایستادن

مصدرهایی که در آن‌ها قبل از پسوند یکی از صامت‌های بی آوا بوده‌است طبعاً در معرض چنین تبدیلی واقع نشده‌اند و پسوند «تن» در آن‌ها به صورت اصلی مانده‌است. مثل: گفتن، ساختن، بستن

البته باید گفت که این قانون یک قاعدهٔ عام است و به این مورد گفته شده اختصاصی ندارد. مثلاً: ماتر ${\displaystyle \leftarrow }$ مادر

مصدرها را می‌توان از جوانب متعددی دسته‌بندی کرد که در اینجا تعدادی از آن دسته‌بندی‌ها آمده‌است:

توضیح: در مورد مثال مصدر مرخم باید گفته شود که آن را نباید با بن فعل ماضی اشتباه گرفت در اینجا نشست به معنی مصدری می‌باشد به مثال‌ها توجه کنید:
«نشست و برخاست» در اصل «نشستن و برخاستن»
نشست در عبارت «نشست کوه» در اصل به معنی «نشست کردن کوه»

توضیح: در مورد مصدر متعدی باید گفته شود که که خود آن به سه قسم تقسیم می‌شود:

1. مصدر سماعی: مصدرهایی که به‌طور کلی بن فعل آن‌ها متعدی است.
2. مصدر قیاسی: مصدرهایی که به‌طور کلی بن فعل آن‌ها نیازی به مصدر ندارد ولی با افزودن «انیدن» و … به متعدی تبدیل می‌شودند.
3. مصدر دومفعولی: مصدرهایی که بن فعل آن‌ها از اول متعدی است ولی با افزودن «انیدن» و … به مصدرهایی دومفعولی تبدیل می‌شوند.

• تاریخ زبان فارسی، پرویز ناتل خانلری، انتشارات «نشر نو»، جلد دوم، چاپ سوم سال ۱۳۶۶
• لغت‌نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ دوم از دورهٔ جدید، بخش «میم» واژهٔ «مصدر».
• دستور زبان فارسی ۱، دکتر حسن انوری، دکتر حسن احمدی گیوی، انتشارات فاطمی
• دستور زبان فارسی ۲، دکتر حسن انوری، دکتر حسن احمدی گیوی، انتشارات فاطمی
• بررسی ساختار فعل‌های جعلی در فارسی میانه و فارسی دری، یدالله منصوری