بازاندیشی زبان فارسی

آشوری در این کتاب، دو هدف را دنبال می‌کند. نخست می‌کوشد که مشکل‌هایِ فعلیِ زبانِ فارسی را ریشه‌یابی کند و دوم آن‌که این مشکل‌ها را چاره‌جویی کند.([1] ص. ۱۱) در بخشِ نخست، آشوری با بررسیِ میزانِ آمیختگیِ واژه‌هایِ عربی با واژه‌هایِ فارسی، در اثرهایِ نثر فارسی، نشان می‌دهد که این میزان، به شکلِ عجیبی از پایانِ سده‌یِ ششم و با کاهشِ نفوذِ سیاسیِ عربان در ایران، رو به افزایش می‌نهد. ([1] ص. ۲۰ نیز ص. ۱۰۲) ویران‌گرانِ زبانِ فارسی -کسانی که واژه‌ها و عبارت‌هایِ سنگین و درشتِ عربی را به زبانِ فارسی آوردند.- پیش از همه و بیش از همه منشی‌هایِ درباری بوده‌اند که واژه‌ها نزدشان به جایِ آن‌که حاملِ معانی و بیان باشد، هم‌چون ابزاری برایِ نشان دادنِ "فضل" و "دانش" بوده است. ([1] ص. ۲۰) بنابراین گناهِ آمیختگی واژگان عربی با فارسی، آن‌گونه که آشوری می‌گوید:

«نه به گردن هیچ عرب و عرب‌زبانی است و نه آمیختگیِ طبیعی زبان فارسی و عربی، به علتِ رابطهٔ همه جانبهٔ با یکدیگر، علت آن‌است، بلکه رشد یک بیماری به نام "سواد" و "فضل" آن را پدید آورده... ([1] ص. ۱۰۳)»

آشوری بزرگ‌ترین گرفتاریِ نثر فارسی را، جدایی اندک‌اندکِ زبان گفتار و نوشتار می‌داند ([1] ص. ۱۴) که سبب می‌شود ما، آن‌چه را که در ذهن داریم، بی‌درنگ ننویسیم، بلکه آن را با عبارت‌های غریب، قالبی و جعلی آمیخته کنیم و سپس به روی کاغذ بیاوریم. ([1] ص. ۱۵) دیگر مشکلِ امروزیِ زبان فارسی، برخوردِ سنت‌پرستانه با زبان است که به سبب نگرانی از بریده شدنِ رابطهٔ زبان با "میراث فرهنگی"، راه را بر دگرگونی و بازسازی زبان می‌بندد. ([1] ص. ۸۰ و نیز ص. ۱۰۵) آشوری هم‌چنین برای زبان‌نگاره یا رسم‌الخط زبان فارسی نیز مشکل‌هایی را بر می‌شمارد؛ یکسانی و شباهتِ بین شکل حرف‌های آن، فراوان بودنِ نقطه‌های حروفِ آن، بدون قاعده بودن سرهم‌نویسی‌ها و جدانویسی‌های در آن، تعدادِ زیادِ حروفِ با صدایِ یکسان و نبودنِ نشانه برای برخی از مصوت‌های آن از جملهٔ مشکل‌های زبان‌نگارهٔ زبان فارسی است ([1] ص. ۱۳۱) که هر چند از نظر زیبایی‌شناسیک سبب برتری بر زبان‌های منطقی و قاعده‌مند (چون لاتینی) می‌شود، اما برای یک زبان علمی محدودیت‌هایی را فراهم می‌آورد. ([1] ص. ۱۷۶)