ایلات قوم لک در ایران
لـَک نام قومی ایرانی است که در باختر و جنوب باختری ایران و در شرق و جنوب شرقی عراق زندگی میکنند. زبان مادری لکها زبان لکی است و مذهب اکثر آنان شیعه و در بعضی مناطق محدود ایران و عراق یارسان (اهل حق) است.[1][2]
ایلات و طوایف لک
ایلات و طوایف لک به سه دسته پیشکوه و پشتکوه و کرمانشاه تقسیم میشوند. علت این نامگذاری محل سکونت ییلاق آنها در گذشته و حال است.
طوایف پیشکوه
طوایف پیشکوه به سبب محل ییلاق آنها در گذشته به این نام مشهور هستند. پیشکوه به آن سوی کبیرکوه یعنی استان کنونی لرستان گفته میشود.
ایلات
زند
طایفه زند یکی از طایفههای بزرگ لک و مؤسس سلسله پادشاهی زندیان میباشند که از معروفترین چهرههای این طایفه، کریم خان زند را میتوان نام برد.
باجلوند
این ایل از ۵ طایفه سگوند. دالوند. یاراحمد؛ و قاید رحمت ساخته شدهاست؛ و بجز دالوند و قایدرحمت بقیه تیرهای این ایل به مرور زمان از لکی به لری گرایش پیدا کردهاند. باجلان جمعیت فراوانی هم در عراق دارد؛ و در ایران بنا به سر شماری عهد قاجار حدود ۱۰۰۰۰ خانوار بودند؛ و اصالت لکی دارند
سلسله
در دهه ۱۸۷۰ میلادی جمعیت حسنوندها حدود ۲٬۵۰۰ خانوار بودهاست. جمعیت این ایل در دهه ۱۹۳۰ میلادی پنج هزار خانوار و در دهه ۱۹۶۰ میلادی ۱٬۵۰۰ خانوار بودهاست.
دوران اقتدار ایل حسنوند در زمان حکومت مهرعلی خان امیرمنظم حسنوند (سردار امجد) رئیس تیره فرخ جانی و سرهنگ موسی خان حسنوند (سردار جنگ) رئیس تیره جهان سلطانی بودهاست.
دوران حکومت این دو همزمان و مصادف با سلطنت محمدعلی شاه قاجار بر ایران و والی گری سالارالدوله برادر محمد علی شاه بر لرستان و خوزستان و کردستان بود.[4]
- خدائی (خوانین) ← جهان سلطانی و فرخ جانی
- میفر (محمدفر) ← فرخ جانی
- اسکندر ← جهان سلطانی
- بسطام ← جهان سلطانی
- دولتشاه ← فرخ جانی
- کاکولوند ← فرخ جانی
فهرست نام این طایفهها و شجره ایل حسنوند از کتاب ایل حسنوند[5] برداشته شدهاست
هرسین و دلفان
- کرم علی یا کرم علی وند: خاوه، دلفان از شمال غربی لرستان بین کرمانشاه هرسین و الشتر
- ایل کاکاوند: هرسین، چمچمال و دلفان. این ایل شامل هفت طایفه به نامهای علی، غیب غلام، مظفروند، ولد وند، مراد، تاجدینوند و باریکوند میباشد.
- میربگ: دلفان (اصیل)
- شاهیوند:دلفان
- موسی وند: انتهای خاک خاوه دلفان
- نورعلی:دلفان (اصیل)
- احمدوند:دلفان
- میروند: خاک الشتر
- فلانی: کاکارضا
- اولادقباد یا اؤلاقائ یا اؤلاقووا :دلفان وطایفهای به همین نام (اولاقائ گه رمه سیری) در کوهدشت هست و بهطور پراکنده در شهر هرسین و کرمانشاه، شامل۳ تیره: جافر، صالح، کرم ویس
- ایل ایوت وند:(اِیوتین دلفان اصیل) بهطور وسیعی در سه استان لرستان، کرمانشاه و همدان زندگی میکنند، پراکندگی جمعیت ایل ایوت وند به ترتیب جمعیت شهرنشین آن در شهرستانهای کوهدشت لرستان، نورآباد لرستان، کرمانشاه، هرسین، کرج، شهریار، ورامین، تهران، کنگاور، صحنه، تویسرکان، بیستون، اسدآباد، نهاوند و خرمآباد میباشد، در فریدن اصفهان چندین روستا از ایل ایوت وند ساکن هستند که عدهای کثیری از آنها در شهر فریدن و بقیه در روستاها ساکن هستند.
ایل ایوت وند دارای بیش از ۲۷۰ آبادی (روستای بزرگ و کوچک) در سه استان لرستان، کرمانشاه و همدان میباشد، ایوت وند دارای ۱۸ تیره اصلی میباشد، که به ترتیب الفبا به شرح ذیل میباشند:
۱- آخیسَن (آخیسوند)
۲- آخه جان (شامل اولاد چراغ خان (سردار نادر شاه افشار) و کلو)
۳- الوار
۴- سمایلن(اسماعیل وند)
۵- بیرکن(بیرکوند)
۶- باوو وه لیین(باوالی)
۷- تال ون(تالوند) خود دارای پنج تیره میباشد (سلطان قلی، کدخدا، فیضی، علی صالح، تالون)
۸- تووی ین او وی(تونابی)
۹- خالوند (در مناطق چم کریم، وروشت، گلستانه، بادام شیرین، گور موالی، پشت گر دلفان، در گرمسیر هرین کوهدشت، در کرمانشاه فهوار محال، دورد فرامان، مایدشت، سر فیروزآبادروستای سراب و سخر علیا و همچنین در اسدآباد روستایی کووانج)
۱۰ - دسنن یا دست نوند(ده حسنوند) خود دارای پنج تیره:
- مِلال (مولاها)
- مه تقی (محمد تقی)
- هوز هییر (حاجی حیدر)
- خلیفه
- هوز سهیل
است که در منطقه آخه میران، سربایر، کله کله، دولیسکان، کن کت (ییلاق) و در گرمسیر وره زرد، هرین خلیفه، روستای هوز خلیفه قرعلیوند کوهدشت و همچنین در کرمانشاه: سراب مایدشت، سرفیروزآباد، داردروش (دار درفش)، جیران بلاغ و هرسین ساکن میباشند
۱۱- درگاون(درگاه وند)
۱۲- دو رئش (درویش)
۱۳- زَرینی(معروف به سادات زل نور)
۱۴- کُرآ لانی (کُر ابدالانی یا شا ابدلانی)
۱۵- سیرکن(سیرکوند)
۱۶- گُجن (گُجوند)
۱۷- ملک شئن(ملک شاه وند)
۱۸- هی یا اوه ویی (هویابی)
کوهدشت
- آدینه وند: شهرستان کوهدشت و کرمانشاه
- آزادبخت: طایفه بزرگی در شهرستان کوهدشت واقع در استان لرستان
- اولادقباد یا اؤلاقائ یا اؤلاقووا کوهدشت:
- امرایی:شهرستان کوهدشت و رومشکان
- درویشی: کوهدشت- طرهان -درب گنبد
- سوری :شهرستان کوهدشت ورومشکان
- کونانی: کوهدشت وطرهان
- گراوند: ساکن بخش طرهان روستاهای منطقه سرطرهان، کل سرخ، توه حشکه (تپه ماهور خشک) شهر کوهدشت
- نورعلی: کوهدشت وطرهان
کرمانشاه
- بالاوند: هلیلان، زردلان
- کاوشوند (کاووشه ن): هلیلان و زردلان
- جلیلوند: دینور
- نامی وند: منطقهٔ ماهیدشت کرمانشاه
- پایروند (پادروند) (پاره ؤه ن): کوه پرآو در شمال شرقی کرمانشاه، منطقهٔ درودفرامان در شرق کرمانشاه و بخش دینور
- هموند: منطقهٔ درودفرامان در شرق کرمانشاه
- شیرازی یا شیرازوند: منطقهٔ درودفرامان
- احمدوند: انکوخاصی علیاو، قسمتی از درودفرامان
- فلک الدین: خاوه بین نهاوند، الشتر، سیمره
- عثمانوند: منطقهٔ عثمانوند در جنوب کرمانشاه
- جلالوند: در جنوب کرمانشاه و همجوار عثمانوند. اولادقباد: دلفان، هرسین وکوهدشت
- بیژنوند (بیجنوند): ایل بیجنوند به سه تیره اصلی باباخانی، اسدی و دارابی تقسیم میگردد که در جنوب پل سیمره به طرف سرابله زندگی میکنند و مرکزیت آنها در روستای زیرتنگ بیجنوند میباشد
- منطقهٔ هلیلان: هلیلان، کنار رودخانهٔ سیمره
- منطقهٔ هلشی
- لک: اسفندآباد، چهار کاد، علی وردی
- قلابوند: کوه طافا، کوه هشتاد پهلو
- گراوند، رومانوند، آدینه وند، روماینوند، ماولین یا بوالیند، کرنالوند، کرناتی، کوشکی، ازدجوند یا ازدج، آزادبخت: محل سکونت جنوب غربی خرمآباد، جنوب دلفان، بین رود کشکان و سیمره، خاوه و طرهان
- دالوند، هلیلان، بالاوند، دینارآوند، زینل وند، سکوند، کبیر کوهی، کر، مهکی یا محکی، بادرانی:
- طوایف پشتکوه لکی محل سکونت آنها در جنوب کرمانشاه، رودخانهٔ سیمره، دزفول، بین النهری، جنوب کرمانشاه، کولک
- آبدامانی، دشتی یا دشتی وند، قلم مراد خانی، کید خورده وند، دیناروند، ریزوندی، همایون وند، خیر یا خیروند، قنیوند، شمس الدین و خضروند: نزدیک آبدانان، دهلران، بیک و سوسیان، تمین و کرازان
- غیاثوند، جلیلوند، کاکاوند: اطراف قزوین و ملایر
- لک، سهرابی یا سهرایوند: اطراف سیرجان در استان کرمان
- چهار ملیلوند، لک، رحیمی: ایلهای لک در منطقهٔ قشقایی فارس، وندا، کرانی، لک، منطقهٔ همراه عمله در دو فرسخی حنا، قسمتی در چهار فرسخی یزدخواست، کنار رودخانهٔ رحیمی
- قیاسوند (قیاسی. غیاثی یا غیاثوند) نام یکی از طوایف بزرگ لک و لک زبان است که در ایران و عراق زندگی میکنند. طایفه قیاسوند از هفت تیره تشکیل شدهاست. طوایف قیاسوند در استان ایلام در دره شهر، دهلران، آبدانان و در استان لرستان در خرمآباد، ملایر، نهاوند، و پلدختر و استان کرمانشاه و استان زنجان، رودبار، منجیل، لوشان، طرازان، تهران ساکنند. در عراق اکثر در شهرهای الحی البدره و الکوت ساکنند لازم است ذکر شود که در عراق این طایفه را با نام فیلی) القیسی) میشناسند.
- دهستان لکستان در در استان آذربایجان غربی
- تیرههایی از لکها در استانهای قزوین و خراسان ساکن هستند.
- بخشهایی از طوایف لک در ترکیه، سکونت دارند بخشهایی از طوایف لک در کرکوک و خانقین در کردستان عراق، سکونت دارند.
- لکهای کرکوک (منطقه تق تق کرکوک) که عبارتند از روستاهای: قشقه، خورخور، آومار و چند روستای دیگر.
- لکهای منطقه دشت اربیل که عبارتند از روستاهای: دوشیوان، آودلوک، اصحاب لک و بعدها در سراسر دشت پراکنده میشوند و از این طوایف تشکیل شدهاند: ابراهیمی، اسماعیلی، خمان و جردیسی. البته کلمه لک در اسامیجغرافیایی بسیاری دیده میشود که عبارتند از: روستای جدیده لک، برایم لک، آودلوک (ئاودهل لهک)، اصحاب لک، روستای لک خورماتو، به لکهای منطقه خورماتو لک گرمیانی میگویند.
دیدگاهها
- سر پرسی سایکس دربارهٔ لکها میگوید: بخشی از لکها در سال ۱۲۷۹ شمسی (۱۹۰۰ میلادی) از جیرفت به سمت گیسکان میروند که ییلاق و قشلاق دارد. طوایف لک عبارتند از: درمریدی، گوالی، لیاسی، میرزایی، یارغایی، خواجه دایی، زردشتی، شهسوار، تهرانی، درویشی، تمرادی، سهرابی، خرو، زرایی، چارچی و گداری. کتاب آمار ایران در سال ۱۳۶۱ شمسی «لک» را به این طوایف تقسیم میکند: سرگداری، کوچک خانی، مهنی، سلطان شیخ و عرب سلنار. طایفه جمور یا جمیر بزرگترین طایفه کوچنده این قوم است که در مناطقی بین کرمانشاه و همدان سکونت دارد. بخشی از این قوم در مهران و دهلران و خوزستان سکونت دارند و در تابستانها نیز به سمت کوهستانهای کرمانشاه و همدان کوچ میکنند. بخشی دیگر از قوم جمور در شمال خانقین سکونت دارند، حکومت عراق نام قوم جمور را به قوم «جبور» عربی تغییر داده بود در حالی که جمور از لغت «گمو» به معنای سیار (کوچنده) گرفته شدهاست. به احتمالی بسیار قوی لکهای ساکن در استانهای کرکوک، سلیمانیه، اربیل و موصل هم از طایفه جمور باشند. طایفه جمور در کردستان شرقی از بخشهای زیر تشکیل شدهاست: عبدلی، گومه یی، به رازی و شاهی. جیمز موریتی جهانگرد انگلیسی که در سال ۱۸۱۰ میلادی از ایران دیدن کردهاست، میگوید: لک در سراسر ایران پراکنده شدهاست و طایفهای بزرگ است و از چند بخش تشکیل شدهاست. در اصل ایرانی اند و خود را لر میدانند، نویسنده در ادامه میگوید لکهای کرمان در سال ۱۰۵۰ قمری از بندرعباس به این منطقه آمدهاند. وزیری نیز میگوید در منطقه برنجان کوهستانی، چندین نام جغرافیایی دیده میشود که دربردارنده عنوان «لک» هستند که متعلق به «لک» هاست. در ادامه اینگونه دربارهٔ طوایف لک ساکن در این منطقه میگوید: درمریدی، گودالی، میرازیی، خواجه، زروسی، شهسواری، تهرانی، درویشی، غزاوی خدر. در سال ۱۲۷۹ سر پرسی سایکس میگوید: گیسکان منطقهای کوهستانی است که قوم لک در آن ساکن اند. اکبر وقایع نگار میگوید: بیشتر لکهای لکستان در کلیایی و کرمان و استان کردستان ساکن اند و شماری از لکها نیز به اجبار در اصفهان سکونت داده شدهاند.
آیت محمدی کلهر، میگوید: هداوند یکی از طوایف بزرگ قوم لک است که همراه با کریم خان زند به شیراز رفتهاند. پس از به روی کار آمدن قاجارها به دستور آقا محمد خان قاجار لکها به مناطقی چون اطراف تهران، دماوند، ورامین، لار، توچال و بخش ایوانکی، روستاهای سنگاب و کرسی علیا، کرسی سفلی و چنداب منتقل شدند. شماری از آنها نیز در ساوه و زرند و قزوین ساکن شدند. لک هداوند در شهرستان ایوانکی استان سمنان از سه طایفه اصلی سیرس، خانی و میرزایی تشکیل شدهاند و در مجموع بالغ بر ۴۲ طایفه را شامل میشوند. همچنین آقا محمدخان قاجار شماری از لکها را به کلاردشت مازندران منتقل کرد. ژوکوفسکی میگوید: لک یکی از اقوام «تلخ دشت» است که در سال ۱۸۸۵ به آنجا منتقل شدهاند، لکها به گویشی نزدیک به گویش هورامیتکلم میکنند. تلخ دشت در جنوب غربی شیراز واقع شدهاست. ژوکوفسکی در بخش ۴ کتابش میگوید: لکهای طایفه جاویدی ممسنی به گویش لری ممسنی سخن میگویند، همچنین میگوید طایفه دیگری از لکها به نام لک زندی در میان ممسنیها دیده میشود که بخشی از آنان در شیراز ساکن اند. در اینجا اشارهای به زبان یا گویش لکهای زندی نشدهاست. د. جمشید صداقت کیش در کتاب کردان پارس و کرمان از لکهای ساکن میان قشقاییان سخن به میان آورده و میگوید: امروز در طایفه کشکولی قشقایی خانوادههایی ساکن اند که به لک مشهورند و به زبان ترکی تکلم میکنند، اما میدانند که در اصل لک هستند. بخشی از لکهای استان کردستان نیز در دوران کریم خان زند در این منطقه ساکن شدهاند و بیشتر آنها در اسفندآباد و منطقه برزاب ساکن بوده و به کار کشاورزی مشغول اند.
- لکهای کردستان ترکیه: همچنین در مناطقی از کردستان ترکیه ساکن اند که عبارتند از: قارهمان، کونیا، آسکی شهر، نیغده، قیصری، مرشف جوروم، ویرشهر، جوقراوادنه. لکهای ترکیه به زبان ترکی تکلم میکنند. احتمال میرود که توسط دولت عثمانی به این منطقه منتقل شده باشند.
- لکهای کردستان عراق: در مناطقی از استان دیاله تا استان موصل دیده میشوند و در مناطقی از خورماتو، داقون، خانقین، کرکوک، چند روستای نزدیک به تق تق و در سراسر دشت اربیل پراکندهاند و از بستوره تا قراج چند روستای مستقل در این دشت متعلق به لکهاست که عبارتند از: جدید لک، آو دلوک، دوشیوان و حوشترالوکی قراج و چند روستای دیگر. همچنین در غرب موسل و در چند روستای شبک ساکن اند و به گویش شبکی تکلم میکنند.
منابع
- Ethnologue report for language code:lki
- Anonby, Erik John, Kurdish or Luri? Laki’s disputed identity in the Luristan province. بازدید: مه ۲۰۱۰. (PDF)
- یادکرد خالی (کمک) =http://www.farsnews.ir/newstext.php?nn=13930705001462
- معجزی والیزاده، محمدرضا (۱۳۸۰). تارخ لرستان: روزگار قاجار: از تاسیس تا کودتای ۱۲۹۹. تهران: انتشارات حروفیه. ص. صفحات ۳۵۶،۴۶۲،۴۶۱،۴۸۱،۶۴۷،۴۹۸،۴۹۹،۵۴۷،۶۵۸،۷۱۶. شابک ۹۶۴-۹۲۱۸۵-۷-۲. کاراکتر zero width joiner character در
|عنوان=
در موقعیت 18 (کمک) - حیدری، حجتاله (۱۳۸۱). ایل حسنوند. امیرکبیر خرمآباد: افلاک. ص. صفحه ۲۵. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۶۴۳۱-۳۸-۶.
- کتاب آمار ایران در سال ۱۳۶۱
- آیت محمدی. سیری در تاریخ سیاسی کرد. انتشارات پرسمان. ۱۳۸۲
- جمشید صداقت کیش. کردان پارس و کرمان