ایلات قوم لک در ایران

ایلات و طوایف لک به سه دسته پیشکوه و پشتکوه و کرمانشاه تقسیم می‌شوند. علت این نامگذاری محل سکونت ییلاق آن‌ها در گذشته و حال است.

طوایف پیشکوه به سبب محل ییلاق آن‌ها در گذشته به این نام مشهور هستند. پیشکوه به آن سوی کبیرکوه یعنی استان کنونی لرستان گفته می‌شود.

• بالاوند: هلیلان، زردلان
• کاوشوند (کاووشه ن): هلیلان و زردلان
• جلیلوند: دینور
• نامی وند: منطقهٔ ماهیدشت کرمانشاه
• پایروند (پادروند) (پاره ؤه ن): کوه پرآو در شمال شرقی کرمانشاه، منطقهٔ درودفرامان در شرق کرمانشاه و بخش دینور
• هموند: منطقهٔ درودفرامان در شرق کرمانشاه
• شیرازی یا شیرازوند: منطقهٔ درودفرامان
• احمدوند: انکوخاصی علیاو، قسمتی از درودفرامان
• فلک الدین: خاوه بین نهاوند، الشتر، سیمره
• عثمانوند: منطقهٔ عثمانوند در جنوب کرمانشاه
• جلالوند: در جنوب کرمانشاه و همجوار عثمانوند. اولادقباد: دلفان، هرسین وکوهدشت
• بیژنوند (بیجنوند): ایل بیجنوند به سه تیره اصلی باباخانی، اسدی و دارابی تقسیم می‌گردد که در جنوب پل سیمره به طرف سرابله زندگی می‌کنند و مرکزیت آن‌ها در روستای زیرتنگ بیجنوند می‌باشد
• منطقهٔ هلیلان: هلیلان، کنار رودخانهٔ سیمره
• منطقهٔ هلشی
• لک: اسفندآباد، چهار کاد، علی وردی
• قلابوند: کوه طافا، کوه هشتاد پهلو
• گراوند، رومانوند، آدینه وند، روماینوند، ماولین یا بوالیند، کرنالوند، کرناتی، کوشکی، ازدجوند یا ازدج، آزادبخت: محل سکونت جنوب غربی خرم‌آباد، جنوب دلفان، بین رود کشکان و سیمره، خاوه و طرهان
• دالوند، هلیلان، بالاوند، دینارآوند، زینل وند، سکوند، کبیر کوهی، کر، مهکی یا محکی، بادرانی:
• طوایف پشتکوه لکی محل سکونت آن‌ها در جنوب کرمانشاه، رودخانهٔ سیمره، دزفول، بین النهری، جنوب کرمانشاه، کولک
• آبدامانی، دشتی یا دشتی وند، قلم مراد خانی، کید خورده وند، دیناروند، ریزوندی، همایون وند، خیر یا خیروند، قنیوند، شمس الدین و خضروند: نزدیک آبدانان، دهلران، بیک و سوسیان، تمین و کرازان
• غیاثوند، جلیلوند، کاکاوند: اطراف قزوین و ملایر
• لک، سهرابی یا سهرایوند: اطراف سیرجان در استان کرمان
• چهار ملیلوند، لک، رحیمی: ایل‌های لک در منطقهٔ قشقایی فارس، وندا، کرانی، لک، منطقهٔ همراه عمله در دو فرسخی حنا، قسمتی در چهار فرسخی یزدخواست، کنار رودخانهٔ رحیمی
• قیاسوند (قیاسی. غیاثی یا غیاثوند) نام یکی از طوایف بزرگ لک و لک زبان است که در ایران و عراق زندگی می‌کنند. طایفه قیاسوند از هفت تیره تشکیل شده‌است. طوایف قیاسوند در استان ایلام در دره شهر، دهلران، آبدانان و در استان لرستان در خرم‌آباد، ملایر، نهاوند، و پلدختر و استان کرمانشاه و استان زنجان، رودبار، منجیل، لوشان، طرازان، تهران ساکنند. در عراق اکثر در شهرهای الحی البدره و الکوت ساکنند لازم است ذکر شود که در عراق این طایفه را با نام فیلی) القیسی) می‌شناسند.
• دهستان لکستان در در استان آذربایجان غربی
• تیره‌هایی از لک‌ها در استانهای قزوین و خراسان ساکن هستند.
• بخش‌هایی از طوایف لک در ترکیه، سکونت دارند بخش‌هایی از طوایف لک در کرکوک و خانقین در کردستان عراق، سکونت دارند.
• لک‌های کرکوک (منطقه تق تق کرکوک) که عبارتند از روستاهای: قشقه، خورخور، آومار و چند روستای دیگر.
• لک‌های منطقه دشت اربیل که عبارتند از روستاهای: دوشیوان، آودلوک، اصحاب لک و بعدها در سراسر دشت پراکنده می‌شوند و از این طوایف تشکیل شده‌اند: ابراهیمی، اسماعیلی، خمان و جردیسی. البته کلمه لک در اسامی‌جغرافیایی بسیاری دیده می‌شود که عبارتند از: روستای جدیده لک، برایم لک، آودلوک (ئاوده‌ل له‌ک)، اصحاب لک، روستای لک خورماتو، به لک‌های منطقه خورماتو لک گرمیانی می‌گویند.

• سر پرسی سایکس دربارهٔ لک‌ها می‌گوید: بخشی از لک‌ها در سال ۱۲۷۹ شمسی (۱۹۰۰ میلادی) از جیرفت به سمت گیسکان می‌روند که ییلاق و قشلاق دارد. طوایف لک عبارتند از: درمریدی، گوالی، لیاسی، میرزایی، یارغایی، خواجه دایی، زردشتی، شهسوار، تهرانی، درویشی، تمرادی، سهرابی، خرو، زرایی، چارچی و گداری. کتاب آمار ایران در سال ۱۳۶۱ شمسی «لک» را به این طوایف تقسیم می‌کند: سرگداری، کوچک خانی، مهنی، سلطان شیخ و عرب سلنار. طایفه جمور یا جمیر بزرگترین طایفه کوچنده این قوم است که در مناطقی بین کرمانشاه و همدان سکونت دارد. بخشی از این قوم در مهران و دهلران و خوزستان سکونت دارند و در تابستان‌ها نیز به سمت کوهستان‌های کرمانشاه و همدان کوچ می‌کنند. بخشی دیگر از قوم جمور در شمال خانقین سکونت دارند، حکومت عراق نام قوم جمور را به قوم «جبور» عربی تغییر داده بود در حالی که جمور از لغت «گمو» به معنای سیار (کوچنده) گرفته شده‌است. به احتمالی بسیار قوی لک‌های ساکن در استان‌های کرکوک، سلیمانیه، اربیل و موصل هم از طایفه جمور باشند. طایفه جمور در کردستان شرقی از بخش‌های زیر تشکیل شده‌است: عبدلی، گومه یی، به رازی و شاهی. جیمز موریتی جهانگرد انگلیسی که در سال ۱۸۱۰ میلادی از ایران دیدن کرده‌است، می‌گوید: لک در سراسر ایران پراکنده شده‌است و طایفه‌ای بزرگ است و از چند بخش تشکیل شده‌است. در اصل ایرانی اند و خود را لر می‌دانند، نویسنده در ادامه می‌گوید لک‌های کرمان در سال ۱۰۵۰ قمری از بندرعباس به این منطقه آمده‌اند. وزیری نیز می‌گوید در منطقه برنجان کوهستانی، چندین نام جغرافیایی دیده می‌شود که دربردارنده عنوان «لک» هستند که متعلق به «لک» هاست. در ادامه اینگونه دربارهٔ طوایف لک ساکن در این منطقه می‌گوید: درمریدی، گودالی، میرازیی، خواجه، زروسی، شهسواری، تهرانی، درویشی، غزاوی خدر. در سال ۱۲۷۹ سر پرسی سایکس می‌گوید: گیسکان منطقه‌ای کوهستانی است که قوم لک در آن ساکن اند. اکبر وقایع نگار می‌گوید: بیشتر لک‌های لکستان در کلیایی و کرمان و استان کردستان ساکن اند و شماری از لک‌ها نیز به اجبار در اصفهان سکونت داده شده‌اند.

آیت محمدی کلهر، می‌گوید: هداوند یکی از طوایف بزرگ قوم لک است که همراه با کریم خان زند به شیراز رفته‌اند. پس از به روی کار آمدن قاجارها به دستور آقا محمد خان قاجار لک‌ها به مناطقی چون اطراف تهران، دماوند، ورامین، لار، توچال و بخش ایوانکی، روستاهای سنگاب و کرسی علیا، کرسی سفلی و چنداب منتقل شدند. شماری از آن‌ها نیز در ساوه و زرند و قزوین ساکن شدند. لک هداوند در شهرستان ایوانکی استان سمنان از سه طایفه اصلی سیرس، خانی و میرزایی تشکیل شده‌اند و در مجموع بالغ بر ۴۲ طایفه را شامل می‌شوند. همچنین آقا محمدخان قاجار شماری از لک‌ها را به کلاردشت مازندران منتقل کرد. ژوکوفسکی می‌گوید: لک یکی از اقوام «تلخ دشت» است که در سال ۱۸۸۵ به آنجا منتقل شده‌اند، لک‌ها به گویشی نزدیک به گویش هورامی‌تکلم می‌کنند. تلخ دشت در جنوب غربی شیراز واقع شده‌است. ژوکوفسکی در بخش ۴ کتابش می‌گوید: لک‌های طایفه جاویدی ممسنی به گویش لری ممسنی سخن می‌گویند، همچنین می‌گوید طایفه دیگری از لک‌ها به نام لک زندی در میان ممسنی‌ها دیده می‌شود که بخشی از آنان در شیراز ساکن اند. در اینجا اشاره‌ای به زبان یا گویش لک‌های زندی نشده‌است. د. جمشید صداقت کیش در کتاب کردان پارس و کرمان از لک‌های ساکن میان قشقاییان سخن به میان آورده و می‌گوید: امروز در طایفه کشکولی قشقایی خانواده‌هایی ساکن اند که به لک مشهورند و به زبان ترکی تکلم می‌کنند، اما می‌دانند که در اصل لک هستند. بخشی از لک‌های استان کردستان نیز در دوران کریم خان زند در این منطقه ساکن شده‌اند و بیشتر آن‌ها در اسفندآباد و منطقه برزاب ساکن بوده و به کار کشاورزی مشغول اند.

• لک‌های کردستان ترکیه: همچنین در مناطقی از کردستان ترکیه ساکن اند که عبارتند از: قاره‌مان، کونیا، آسکی شهر، نیغده، قیصری، مرشف جوروم، ویرشهر، جوقراوادنه. لک‌های ترکیه به زبان ترکی تکلم می‌کنند. احتمال می‌رود که توسط دولت عثمانی به این منطقه منتقل شده باشند.
• لک‌های کردستان عراق: در مناطقی از استان دیاله تا استان موصل دیده می‌شوند و در مناطقی از خورماتو، داقون، خانقین، کرکوک، چند روستای نزدیک به تق تق و در سراسر دشت اربیل پراکنده‌اند و از بستوره تا قراج چند روستای مستقل در این دشت متعلق به لک‌هاست که عبارتند از: جدید لک، آو دلوک، دوشیوان و حوشترالوکی قراج و چند روستای دیگر. همچنین در غرب موسل و در چند روستای شبک ساکن اند و به گویش شبکی تکلم می‌کنند.

• کتاب آمار ایران در سال ۱۳۶۱
• آیت محمدی. سیری در تاریخ سیاسی کرد. انتشارات پرسمان. ۱۳۸۲
• جمشید صداقت کیش. کردان پارس و کرمان