آشور-ناصیر-پال دوم

وی فرمانروایی زیرک و مدیر و سیّاسی کاردان و نکته‌بین بوده‌است، به‌طوری‌که تشخیص داد که با نصب کردن حکمرانان آشوری به جای وابسته بودن به حکمرانان خراجگزار محلی در هر منطقه، می‌تواند کنترل بیشتر و گسترده‌تری بر امپراتوری‌اش اعمال نماید.

آشور-ناصیر-پال دوم به حملات و عملیات جنگی متعدد و گسترده‌ای دست زد؛ وی در ابتدا مردمان ساکن شمال آسیای صغیر تا حدود نائیری[1] را تحت فرمان خود درآورد و از فریگیه خراج ستاند، سپس به آرام[2] حمله کرد (سوریه امروزی) و آرامی‌ها و نوهیتی‌های ساکن بین رودهای خابور و فرات را تحت انقیاد خود درآورد. ارتش آشور در این زمان از سواره نظام سنگین اسلحه و سبک اسلحه و پیاده‌نظام و گردونه (ارابه)های جنگی ترکیب می‌یافت. این لشکرکشی برای هیتی‌ها و آرامی‌ها غافلگیرکننده بود. طبیعتاً در برابر مهاجمان مقاومت‌هایی صورت گرفت، اما بسیاری از شهرهای کوچکتر بی‌درنگ تسلیم شدند و پرداخت باج و خراج را تعهد کردند. از بررسی منابع اطلاعاتی این نکته آشکار می‌شود که پرداخت باج و خراج مزبور از سوی خراجگزاران خفت بار و تحقیرآمیز بوده‌است، چرا که خود آشور-ناصیر-پال دوم در این باره در کتیبه‌اش چنین می‌گوید:

باج و خراج ساحل دریا، از ساکنان تیر،[3] صیدون،[4] بیبلوس،[5] Mahallata, Kaiza, آمورو[6] و ارواد[7] که جزیره‌ای در دریا می‌باشد، شامل طلا، نقره، قلع، مس، ظروف مسی، البسهٔ کتانی (پنبه‌ای) با حاشیه دوزی‌های رنگارنگ، خزهای کوچک و بزرگ از میمون، آبنوس، چوب شمشاد (چوب توسه)، عاج والروس،[8] محصولی از دریا، این باج و خراج آنان را من دریافت کردم و آنان پاهای مرا احاطه کردند.

آشور-ناصیر-پال دوم شهرهای فینیقی و کنعانی را تخریب یا حتی آن‌ها را به آشور ضمیمه نکرد، بلکه از آن‌ها به عنوان منبعی سرشار برای روغن کاری ماشین امپراتوری و تشکیلات جنگیش بهره گرفت، به‌طوری‌که مواد طبیعی و معدنی آن مناطق به مصرف ساخت سلاح و احداث ابنیه و تأسیس اماکن مختلف رسید و از طلا و نقرهٔ به دست آمده هم برای پرداخت حقوق سربازان استفاده کردند. با این وجود نبردهای آشور-ناصیر-پال دوم در مقایسه با بهره‌مندی‌های پادشاهان پس از وی، در مجموع، موفقیت‌هایی زودگذر بودند.

آشور-ناصیر-پال با آرامی‌ها و نو-هیتی‌ها با خشونت و زمختی رفتار کرد و همین مسئله باعث شد که آن اقوام مغلوب سر به شورش بردارند. پادشاه آشور این شورش را در یک نبرد شدید دو روزه به‌طور قاطعانه در هم کوبید. خود وی در مورد این قتل‌عام می‌گوید:

مردان آنان، جوان و پیر، من به اسارت گرفتم، از بعضی از آنان پاها و دستانشان را بریدم، از دیگران گوش‌ها، بینی‌ها و لب هایشان را، از گوش‌های مردان جوان پشته‌ای ساختم، از سرهای پیرمردان مناره‌ای درست کردم. من سرهای آنان را به سان جام [کاپ، جایزه، نشان پیروزی] در مقابل شهرهایشان به معرض تماشا نهادم. کودکان ذکور و کودکان اناث را من در شعله‌ها بسوزاندم، شهر را من ویران کردم و با شعله‌های آتش نابود ساختم.

وی این نوع برخورد را نه تنها در مورد هیتی‌ها و آرامیها، بلکه در مورد سایر مردمان زیردست و مغلوب هم به کار می‌برده است.[9] این رفتار خشن و سبعانه باعث می‌شد که حتی وقتی که قشون آشور در جایی حضور نداشت، قیام و شورشی در آنجا اتفاق نیفتد.

به این ترتیب، آشور-ناصیر-پال بدون اینکه مقاومتی در برابر خود ببیند، تا دریای مدیترانه پیش رفت، گفته می‌شود در این پیشروی، سپاه وی روزی سی چهل کیلومتر طی طریق کرده‌است. او از فینیقی‌ها خراج ستاند و هنگامی که به دریای مدیترانه رسید، سلاحش را در آب دریا شست و برای ایزدان قربانی کرد. وقایع نگاری‌های سالانه و مفصل او، رویدادهای پس از پیکار، و رسیدنش به دریای بزرگ را شرح می‌دهد:

"در آن هنگام از کنار کوه لبنان گذشتم تا به دریای بزرگ رسیدم... . در دریای بزرگ جنگ افزارهایم را شستم و هدایایی به پیشگاه خدایان عرضه کردم. خراج شاهان ساحل دریا و مردم شهرهای صور، سیدون، بیبلوس، ماهالاتا را... از نقره، طلا، سرب، مس، ظرف های مسی، جامه های پشمی دارای رنگ روش... تا چوب افرا، چوب شمشاد، و عاج... از آن‌ها دریافت کردم و آن‌ها بر پایم افتادند... . هدایایی به پیشگاه خدایان عرضه کردم، و لوح سنگی یادبودی به پاس شجاعت خود ساختم و در آنجا برپا داشتم."

از نقش برجسته‌های نیمرود

در لشکرکشی سال ۸۸۳ پ. م. به اراضی زاموا چندان تجاوزی نشد و آشور-ناصیر-پال از طریق کیّروری به ناحیه زاب بزرگ[17] رفت، آنگاه به شتاب به سوی شمال غربی توجه کرد. مع‌هذا نواحی کوهستانی این مسیر یعنی کیّروری، سمسی، سیمره، اولمانیا، آداعوش، خارگا و خارماسا[18] نه فقط اسبان و قاطران و دام‌های شاخدار و شراب و ظروف مفرغ به شاه آشور هدیه دادند، بلکه عوارض و خراج‌هایی نیز بر ایشان وضع شد. ساکنان سرزمین گیلزان[19] نیز به منظور جلب عطوفت آشورناصیرپال هدایایی از قبیل اسبان، سیم، زر، قلع، مس و مصنوعات مفرغی ارسال داشتند.

لولوبیان معنی این لشکرکشی را نیک درک کردند و دانستند که نخستین اقدام به منظور اجرای نقشهٔ تسخیر کشور و اسارت ایشان است. به همین علت در سال۸۸۱ پ. م. عزم جزم کردند که به شدت پایداری کنند و پیشوای قبیلهٔ[20] بخش داگارا که به نام اکدی نورآداد موسوم بود، در رأس ایشان قرار گرفت. وی مردم سراسر زاموا را گرداگرد خویش متحد ساخت و لشکریانش حصاری برپا داشتند که گردنهٔ بابیته[21] را مسدود کرد. ولی ظاهراً آشور-ناصیر-پال به نورآداد فرصت نداد کار را به پایان رساند و با نیروی عظیمی که از حیث شمار بر آن نورآداد برتری داشت، از گردنه گذشت و به مرکز زاموا نفوذ کرد. نورآداد به روش دیرین به کوه‌ها پناه برد. آشور ناصیر پال تا کوه نسیر پیش راند[22] پادشاه آشوریها سه پادشاهی کوچک زاموایی را بر سر راه خویش بدین شرح قلع و قمع کرد:

• داگارا که پادشاهی نورآداد بود.
• موساسینا[23] که مرکز آن دژ بوناسی بود.
• کیرتیارا که مرکز آن دژ لاربوسا بود.[24]

سپاه آشوری تعدادی دام هم که بیشترشان در کوه‌ها پنهان بودند، به دست آوردند. آنگاه امرای زاموا از پایداری خودداری کردند. آشور-ناصیر-پال ایشان را به حال خود گذاشت تا شاهی کنند، ولی آن سرزمین‌ها را به ایالت آشوری ای که ایجاد کرده بود، منضم ساخت و بر اهالی خراج گرانی از اسب، سیم و زر وضع کرد و گذشته از این مالیات‌های جنسی مرسوم آشوریان و عوارض ساختمانی را[25] نیز در آن نقاط برقرار کرد. این ایالت که در سال ۸۸۱ پ. م. به دست آشورناصیرپال مسخر گردید، بعدها در منابع[26] به نام زاموا یا مازاموا خوانده شد و بخش شمالی کشور را ماننا خواندند و جنوبی را[27] پارسوا.

نقش برجسته‌های روی دیوارهای کاخ شمال غربی آشور-ناصیر-پال دوم در نیمرود، موزه بریتانیا

سال بعد دو امارت آمکا[28] و آراشتوآ[29] در زاموای جنوبی خراج موعود را به آشوریان نپرداختند و این سبب شد برای تنبیه ایشان لشکرکشی شود.[30] آشور ناصیر پال خواست از تدارک جنگی زامواییان ممانعت کند و بر ایشان پیشی جوید و به همین دلیل فقط با سواران و عرابه‌های جنگی به راه افتاد و منتظر رسیدن پیادگان و افراد مهندسی سپاه نشد و در یورش هایی برق آسا آمکا و آراشتوآ را بر کرانهٔ رود دیاله تصرف کرد و غارت و کشتار را نه تنها در این دو تختگاه، بلکه در سرزمین های مجاور آنها شامل کیرتیارا و موساسینا تا گردنه‌های کوهستان خشمار آغاز کرد. فقط داگارا با تقدیم باج و هدایا نجات یافت. در دیگر نواحی اثری از ساکنان محل بر عرصهٔ خاک باقی نماند، مردم بالغ و کارآمد را به بردگی بردند و کودکان را در آتش سوختند.

سپس آشوریان از دو رود لالو و ادیر عبور کردند.[31] آمکا و کسان وی در کوه‌ها پنهان شدند. ولی آشوریان در دژ وی موسوم به زامرو و دیگر دهکده‌های متروک[32] مقدار زیادی اموال گوناگون و از آن جمله مصنوعات مفرغی[33] به دست آوردند. آشوریان ده‌ها تن از جنگجویان آمکا را اسیر کرده با انواع شکنجه‌های وحشیانه معدوم ساختند. آنگاه به تختگاه شخصی به نام آتا که هیچ ارتباطی با پایداری زامواییان نداشت، لشکر کشیدند. این پادشاهی در دامنه‌های شمالی نیشپو[34] و محتملاً در نقطه‌ای از ناحیهٔ صحنه قرار داشت.

تختگاه مزبور نیز مانند امارات دیگر تارومار شد. در اینجا آشور-ناصیر-پال مقداری مصنوعات مفرغی به رسم هدیه از کشور سی پیر من[35] که ساکنانش مانند زنان تته‌پته می‌کنند،[36] دریافت داشت که برای جلب عنایت وی ارسال و تقدیم شده بود.[37]

آشور ناصیر پال در بازگشت از زامرو در قلعه آرکادی توقف کرد و شاهان زاموا بار دیگر در آنجا با هدایایی به نزد وی آمدند. در آن زمان خراج سالیانهٔ زاموا افزایش یافته بود و به انواع اجناسی که می‌بایست بابت خراج تقدیم کنند، منسوجات پشمی ملون و ظروف مفرغ و شراب و دام‌های شاخدار خرد و کلان افزوده شده بود. پیشه‌وران زاموایی به رسم بیگاری برای کارهای ساختمانی به شهر کلخو (نیمرود) در آشور برده شدند. گذشته از شاهکان زاموا، شاهکان گیلزان و خوبوشکیه[38] و دژ کاسی خارتیش نیز هدایایی ارسال داشتند.

آشورناصیرپال از این نتایج راضی نبود، ولی باز کوشید تا مردم زاموآ را که در کوه‌ها پنهان شده بودند، دستگیر کند..[39] آنگاه دژ آتلیل را که زمانی به پادشاهان کاسی تعلق داشت، احیا کرد و آن را مرکز جمع‌آوری مالیات و خراج از ایالت جدیدالتأسیس و انبار علوفه و آذوقه برای لشکرکشی‌های آیندهٔ خویش به سوی مشرق قرار داد. بعدها بخشی از مردم زاموا به شهر کلخو پایتخت جدید آشور-ناصیر-پال منتقل شدند.

چنانکه پیشتر دیدیم، آشور-ناصیر-پال شاهکان خرد را در زاموا باقی گذاشت و نیروهای خویش را بر ایشان ناظر کرد و پادگانی در آنجا مستقر ساخت که خراج و عوارض را وصول کنند ولی چیزی نگذشت که زاموا به صورت یکی از ایالات آشور درآمد. در وقایع سال ۸۸۲ پ. م. برای نخستین بار به اصطلاح حاکم نشین مازاموآ بر می‌خوریم. ولی ایالت زاموا شامل بخش‌های جنوبی آن کشور نمی‌گردید و ظاهراً چیزی از لشکرکشی ۸۸۰ پ. م. نگذشت که مردم آن بخش‌ها استقلال خویش را باز پس گرفتند. بعدها شلمنسر سوم پادشاه بعدی آشور، در سال ۸۵۹ پ. م. دیگر بار به سرزمین مزبور لشکرکشی کرد.