چیفتن (تانک)

طراحی چیفتن بر پایه گروهی از تانک‌های بریتانیایی انجام شد که از ماتیلدا ام‌کا ۲ در سال ۱۹۳۹ (با توپ ۴۰ میلی‌متری) آغاز شده و با تانک‌های کرامول (۵۷ و ۷۵ میلی‌متر)، کومه (۷۶ میلی‌متر) ادامه یافته و در پایان به تانک موفق سنچوریون (۷۶، ۸۳ و ۱۰۵ میلی‌متر) می‌رسد. چیفتن با پیشرفت این طرح ساخته شده و جایگزین تانک متوسط سنچوریون و تانک سنگین کانکوئرر به عنوان نخستین تانک اصلی میدان نبرد نیروی زمینی بریتانیا شد. تولید تانک چلنجر ۱ که بر پایه پیشرفت تانک چیفتن صورت گرفته بود از سال ۱۹۸۳ آغاز و در سال ۱۹۹۵ به طور کامل جایگزین چیفتن شد. تولید چلنجر ۲ هم در سال ۱۹۹۸ با توسعه چلنجر۱ آغاز شد. چیفتن از پیشرفته‌ترین تانک‌های عصر خود به شمار می‌آید که قدرتمندترین توپ و سنگین‌ترین زره را در بین همه تانک‌های آن هنگام را داشت. اما در برابر آن، توانایی تحرک و سرعت آن کاهش یافته بود.[1]

رژه نظامی چیفتن‌های نیروی زمینی بریتانیا در برلین غربی، ۱۹۸۹

جنگ‌افزار اصلی این تانک یک توپ کالیبر ۱۲۰ میلی‌متری بود و زره آن در قسمت‌های مختلف بین ۳٫۸ تا ۱۹٫۵ سانتی‌متر قطر داشت. در جلو تانک و پشت قبه فرمانده از زره تکه‌تکه (Appliqué armor) نیز استفاده شده و فرمانده تانک با استفاده از چندین پریسکوپ مجهز به دوربین دید در شب دید کامل ۳۶۰ درجه به اطراف خود داشت. حفاظت کامل اتمی- میکروبی-شیمیایی از طریق سامانه تهویه هوا برای سرنشینان فراهم شده و دو پرتابگر نارنجک دودزا هر یک با ۶ لوله بر برجک تانک نصب شده بود. در سمت راست قبه فرمانده هم سامانه جستجوی فروسرخ قرار داشت.[1]

از ویژگی‌های خاص چیفتن حل مشکل هدف‌گیری تانک با قرار دادن یک تیربار در کنار توپ اصلی تانک با ویژگی‌های بالستیکی همانند بود. در صورتی که گلوله این تیربار ۱۲٬۷ میلی‌متر (نیم اینچی) به هدف برخورد می‌کرد فرمانده تانک می‌توانست مطمئن باشد که گلوله تانک هم به هدف برخورد می‌کند.[2] این تیربارها پس از نصب سامانه‌های مسافت‌یاب لیزری از روی تانک‌های بریتانیایی برداشته و با تیربار ۷٬۶۲ میلی‌متر اِل۷ جایگزین شدند. چیفتن به یک تیربار دیگر ۷٫۶۲ میلی‌متر ال۷ (مدل تولید بریتانیا اف‌ان-ام‌آژ) هم روی برجک در کنار فرمانده تانک برای دفاع ضد هوایی مسلح بود. همه تانک‌های چیفتن از سامانه کنترل آتش و هدف‌گیری کاملی برخوردار بودند که به آن‌ها توانایی شلیک دقیق توپ نیرومند خود را تا مسافت ۳ کیلومتر در وضعیت ثابت و ۲ کیلومتر در حال حرکت، می‌بخشید.[1]

اما مشکل اصلی چیفتن موتور پیچیده و نامطمئن لیلاند ال۶۰ بود. این موتور پس از آن ساخته شد که سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) رهنمودی را برای لزوم استفاده همه تانک‌های ارتش‌های عضو از موتورهای چندگانه‌سوز تصویب کرد. فلسفه این قانون آن بود که در صورت بروز جنگ جهانی سوم هنگامیکه تانک‌های ناتو پیشروی خود را در خاور اروپا آغاز می‌کنند باید این توانایی را داشته باشند که برای سوخت‌گیری از هر منبعی مانند جایگاه سوخت، مخازن نفتی، و حتی فروشگاه‌ها استفاده کنند. اما پس از مدتی مشخص شد که موتوری با چنین توانایی‌ای بسیار پیچیده و تعمیر و نگهداری از آن بسیار دشوار خواهد بود. در نتیجه پس از مدت کوتاهی همه ارتش‌های ناتو این ایده را رها کرده و موتورهای دیزلی قدیمی را به آن ترجیح دادند به جز بریتانیایی‌ها که همچنان به این نظریه معتقد بوده و موتور چندگانه‌سوز ال-۶۰ را به موتورهای ساده‌تر دیزلی را ترجیح دادند.[3]

در نتیجه این موتور با وجود توانایی استفاده از سوخت‌های گوناگون (گازوئیل، بنزین و سوخت‌های بین این دو) توان کمی داشت و با توجه به وزن بالای این تانک، توانایی تحرک آن را به ویژه در خارج از جاده محدود می‌کرد. موتور چیفتن در طول دوران فعالیت خود شاهد بهینه‌سازی‌های بسیاری بود اما مشکلات آن هیچگاه به طور کامل رفع نشد.

چیفتن برخلاف سنچوریون که به بسیاری از کشورهای جهان صادر شد صادرات موفقی نداشت و مورد استفاده هیچیک از کشورهای اروپایی قرار نگرفت. اما خریدارانی در خاور میانه پیدا کرد و به ایران، اردن، کویت، عراق و عمان صادر شد.

چیفتن در موزه تانک‌های بوینگتون

اردن

اردن از کاربران اصلی تانک است که پس از لغو سفارش ایران ۳۰۴ تانک چیفتن را در دهه ۱۹۸۰ (میلادی) خریداری کرد[8] و هنوز نیز از این تانک‌ها به همراه تانک‌های چلنجر۱ بریتانیایی که همگی به شدت بهینه‌سازی شده‌اند به عنوان تانک‌های اصلی ارتش خود استفاده می‌کند.

مدل خالد تانک چیفتن که با لغو قرارداد ایران در اوایل دهه ۱۹۸۰ به اردن فروخته شد برخی از ویژگی‌های مدل ۴۰۳۰ شیر ایران را در خود داشت و تانک‌های چلنجر در اوایل دهه ۱۹۸۰ با بهینه‌سازی همین مدل ساخته شدند. در مدل خالد (شیر ۱) موتور تانک و چرخ‌دنده‌ها مانند چلنجر۱ هستند و سامانه کنترل آتش هم بهبود یافته و از جمله از یک رایانه بالیستیک تازه استفاده می‌کند.

خودرو مهندسی رزمی چیفتن

•  بریتانیا: از ۱۹۶۵ تا ۱۹۹۵.
•  ایران: حدود ۳۴۰ فروند فعال. ۷۰۷ فروند از مدل ام‌کا۳ (نخستین مدل تأییدشده) و ام‌کا۵ (مدل نهایی)، ۳۰ فروند مدل آآروی (تانک تعمیرگر)[9]، ۱۴ فروند مدل آوی‌ال‌بی (تانک پل‌ساز)[10] بر پایه سفارش سال ۱۹۷۱ بین سال‌های ۱۹۷۱ تا ۱۹۷۵ تحویل داده شد. ۱۲۵ تا ۱۸۷ فروند مدل پیشرفته‌تر ۴۰۳۰ (شیر-۱) و ۱۱ فروند مدل آآروی بر پایه سفارش سال‌های ۱۹۷۴ و ۷۵ در سال‌های ۱۹۷۸ و ۷۹ تحویل شد و بقیه سفارش‌ها پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران لغو شدند.[11]
•  عراق: ۲۹ مدل آاروی در سال ۱۹۸۲ از طریق اردن دریافت شد.
•  اردن: ۲۷۴ تانک مدل ۴۰۳۰ با نام اردنی خالد و ۳۰ مدل آاروی پس از لغو سفارش ایران در سال ۱۹۷۹ در یک قرارداد ۲۶۶ میلیون پوندی بین سال‌ها ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۵ دریافت شد.[8]
•  کویت: ۱۴۳ چیفتن مدل ام‌کا۵ در سال‌های ۱۹۷۸ و ۷۹ خریداری شد. ۱۷ چیفتن در سال ۲۰۰۰ در انبار. از سال ۲۰۰۵ به بعد هیچیک فعال نیستند و با ام-۸۴ (مدل ساخت یوگسلاوی تی-۷۲) و ام۱ آبرامز ساخت آمریکا جایگزین شده‌اند.[12]
•  عمان: ۲۷ چیفتن مدل ام‌کا۵ (۱۲ تا دست دوم) بین سال‌های ۱۹۸۱ تا ۱۹۸۵ خریداری شد.[13]

از سال ۱۹۸۴ (میلادی) ایران، در دادخوستی خواستار دریافت پول تانک‌های تحویل‌نشده به ارزش ۱۲۷ میلیون پوند استرلینگ شد.[5] دیوان بین‌المللی داوری، دو بار در سال‌های ۱۹۹۰ و ۱۹۹۶، احکامی به نفع ایران صادر شد. این دیوان از شرکت بریتانیایی "خدمات بین‌المللی نظامی" خواست تا پول باقی‌مانده ایران را بپردازد. همچنین در سال ۲۰۰۱ این دیوان اعلام کرد که شرکت خدمات بین‌المللی نظامی باید برای زیان ناشی از لغو این قرارداد، سود پول باقی‌مانده و هزینه‌های تیم وکالت ایران و بخش عمده هزینه‌های دیوان تجارت بین‌المللی را نیز بپردازد.[6] در سال ۲۰۰۲ (میلادی) شرکت خدمات بین‌المللی ۱۲۷ میلیون دلار را به حساب یک صندوق ویژه زیر نظر دیوان عالی بریتانیا واریز کرد.[5] ایران مدعی است که بریتانیا باید حدود ۵۰۰ میلیون دلار از اصل پول باقی‌مانده قرارداد و سود آنرا به ایران بپردازد.[6]

شرکت "خدمات بین‌المللی نظامی" همواره با این استدلال که در عدم پرداخت پول، نقشی نداشته به احکام پرداخت زیان و سودهای این پول اعتراض کرده است. این شرکت می‌گوید که علت تاخیر در پرداخت‌ها، تحریم‌های ایران بوده و به طور مشخص وزارت دفاع ایران که طرف قرارداد است از سال ۲۰۰۸ (میلادی) در فهرست تحریم‌های اتحادیه اروپا قرار گرفته است. در ژوئیه ۲۰۱۹ دادگاه عالی بریتانیا حکم داد که به خاطر همین تحت تحریم بودن وزارت دفاع ایران، این شرکت نباید همه سود ناشی از مبلغی را که بابت فروش تانک به ایران دریافت کرده، به ایران پرداخت کند.[6] بنا به یک تخمین، سود این پول، بین سال‌های ٢٠٠٨ تا ۲۰۱۸ (میلادی) نزدیک به ١٩/٧ میلیون پوند است. ایران به این حکم، اعتراض کرد. در اکتبر ۲۰۱۹ دادگاهی در لندن درخواست تجدید نظر ایران را رد کرد.[14]

دولت ایران از وزارت دارایی بریتانیا می‌خواهد به جای اینکه پول به حساب وزارت دفاع ایران که در تحریم اتحادیه اروپا است به بانک مرکزی ایران پرداخت شود. اما وزارت دارایی بریتانیا در انجام چنین خواسته‌ای تردید دارد.[14]

• آناهیتا شمس (۳۰ مرداد ۱۳۹۸). «اختلاف ایران و بریتانیا، داستان یک قرارداد- مستند». بی‌بی‌سی فارسی در یوتیوب.