مساجد تاریخی تبریز
مسجد علیشاه
یکی از ابنیه کهن و عظیم تبریز که بی‌شک در زمره شاهکارهای معماری اسلامی به شمار می‌رود ارگ علیشاه یا مسجد علیشاه است. در مورد تاریخ بنای ارگ مورخین و سیاحان، از دوره ایلخانی تا به امروز متفق‌القولند که ساختمان آن به وسیله تاج‌الدین علیشاه جیلانی وزیر سلطان ابوسعید ایلخانی در سال ۷۱۶ شروع شده ولی به دلیل مرگ بانی بنا ناتمام مانده تا اینکه بازماندگان وی ساختمان آن را در سال ۷۲۴ به اتمام رساندند.
چنان‌که از توصیف این بنای عظیم در اغلب سفرنامه‌ها و تواریخ بر می‌آید مسجد علیشاه در زمان آبادانی مزین به کاشی، ازاره سنگی و ستون‌های مرمر و کتیبه و گچبری بوده‌است. تصویر مسجد بایگانی‌شده در ۵ مارس ۲۰۱۶ توسط Wayback Machine
مسجد جامع تبریز
مسجد جامع تبریز که به مسجد جمعه نیز معروف است، در ضلع جنوبی صحن مدرسه طالبیه و بین مسجد حجت‌الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی واقع است و یکی از قدیمی‌ترین ابنیه تاریخی این شهر به شمار می‌آید. تاریخ بنا و نام بانی اولیه آن معلوم نیست. عده‌ای آن را مسجد صدراسلام می‌دانند. پاره‌ای دیگر بنای قدیمی را به دوره سلجوقیان نسبت می‌دهند، در کتاب مرزبان نامه به جامع تبریز اشاراتی شده که مؤید آبادانی و شکوه آن در سنوات ۶۰۷–۶۲۲ در عصر اتابک ازبک بن محمد بن ایلدیگز بوده‌است. مسجد فعلی با طاق‌های رفیع و پایه‌های استوارش از زلزله تبریز در سال ۱۱۹۳ هجری قمری که چند طاق آن شکسته و فرو ریخته توسط احمدخان و پسرش حسنقلی خان دنبلی مرمت شده‌است.
مسجد جامع دارای دو ورودی یکی در جانب شمال می‌باشد که از طریق صحن مسجد می‌توان به آن راه یافت و در دیگر از طرف جنوب به کوچه مجاور باز می‌شود. طول مسجد که از جنوب به شمال امتداد دارد ۶۲ متر و در قسمت وسط آن دارای طاق بلند و بزرگی است. ۱۵ متر عرض دارد.
مسجد کبود
مسجد کبود تبریز از ابنیه زمان جهانشاه قره قویونلو و متعلق به نیمه دوم قرن نهم هجری است که به وسیله جان بیگم خاتون همسر جهانشاه بنا شده و توسط دختر او صالحه خاتون در زمان حکومت سلطان یعقوب آق‌قویونلو مرمت شده‌است.
بنای مسجد که بیشتر از نظر کاشیکاری و آمیزش رنگها و داشتن انواع خطوط عالی و اشکال و طرح‌های بدیع مورد نظر ارباب ذوق و معماری است. سردر، دومناره، شبستان و مقبره‌است. سردر رو به شمال واقع شده و دارای ابعاد ۵*۷ متر می‌باشد و از سطح کوچه مجاور به اندازه ۵ پله سنگی که هر یک به درازای ۳ متر و به ارتفاع ۲۰ سانتی‌متر می‌باشند قرار دارد.
ارتفاع طاق باقی‌مانده سر در زیادتر از ۵/۸ متر است که تماماً از کاشی‌های معرق پرآب و رنگ پوشیده شده‌است. سطح پایه‌های دو طرف با طرح‌ها و اشکال مرکب از گل و بوته و کاشی‌هاذی معرق الوان پوشیده بود که بر روی کتیبه‌های این پایاه عبارات مختلفی با آیات قرآنی نوشته شده‌است.
پس از سردر و دهلیز واقع در پشت آن شبستان بزرگ مسجد به ابعاد ۵/۱۶ متر قرار دارد.
قسمت جنوبی به شبستان کوچکی موسوم به مقبره راه دارد.
مسجد استاد و شاگرد
این مسجد در خیابان فردوسی تبریز قرار دارد و بنای اولیه آن به وسیله امیرحسین چوپانی ملقب به علاءالدین در سال ۷۴۲ هجری قمری ساخته شده و به نام خان مغول یعنی سلیمان نواره هلاکو موسوم گردید و به همین جهت به اعتبار نام بانی و خان، عده‌ای آن را سلیمانیه و برخی آن را علائیه نامیده‌اند. وجه تسمیه کنونی آن به این علت است که کتیبه‌های داخل و مندرجات دیوارهای خارج مسجد به خط عبدالله صیرفی خوشنویس معروف دوره ایلخانی و یکی از شاگردان وی نوشته شده و به مسجد استاد و شاگرد نیز شهرت یافته‌است بنای مسجد که رو به ویرانی می‌رفت در زمان عباس میرزا نایب السلطنه تعمیر کلی در آن به عمل آمد. تعمیرات دیگری در سال ۱۲۹۵ هجری توسط حاج میرزا محمدعلی اوانسری قراچه داغی و همچنین در سال ۱۳۳۸ از طرف حاج محمد اردبیلی صورت گرفت.
مسجد سید حمزه
بقعه سید حمزه و مسجد جنب آن در محله سرخاب و جنوب شرقی محل تقاطع خیابان ثقةالاسلام و بازارچه سید حمزه واقع شده‌است. تاریخ بنای نخستین بقعه ۷۱۴ هجری قمری یعنی سال درگذشت سید حمزه‌است. وی سید جلیل القدر به نام ابوالحسن حمزه بن حسن محمد می‌باشد که به شانزده واسطه نسبش به موسی بن جعفر می‌رسد. بنای اولیه در این سال توسط فرزندش سید حسین بر تربت وی احداث شد.
مجموعه سید حمزه عبارت از صحن نسبتاً وسیعی است که در سمت جنوب آن مقبره و در سمت مشرق و شمال آن محل تدریس و حجرات طلاب علوم دینی قرار دارد در بالای سردر، سنگ نبشته مرمرین دیگری نصب شده که مربوط به زمان قاجار و تاریخ ۱۲۷۹ هجری است و حاکی از مرمت بنا توسط حاجی رستم بیک در این سال می‌باشد.
از جمله تزئینات حرم آئینه کاری زیبای بالای قبر امامزاده‌است که با کتیبه‌ای به خط نستعلیق زینت یافته، چنان‌که از متن کتیبه استفاده می‌گردد امیر علی اکبرخانه میرپنجه فرزند پناه الحق پاشاخان و به مباشرت معتمد السلطان عادلخان این آئینه کاری در ماه جمادی‌الاول ۱۳۱۳ هـ ق انجام داده‌است. بقعه دارای سردابه‌ای است که قبر اصلی سید حمزه در آن قرار گرفته‌است. در جانب شرق بقعه سید حمزه گورستان متروکه‌ای قرار داشت که بنا به مندرجات تذکره‌ها و کتب مزارات، قسمتی از مقبره الشعرای معروف محله سرخاب می‌باشد. در این گورستان شعراء فقها و عرفاً و اولیای بسیاری دفن گردیده‌اند که می‌توان به اسدی طوسی، خاقانی، شروانی، ظهیر فارابی، قطران تبریزی، محمد شیرین مغربی، همام تبریزی، سلمان ساوجی، فلکی شروانی، قاضی بیضاوی، قطب الدین شیرازی و استاد و شاعر بزرگ شهریار اشاره نمود. در دو دهه اخیر بناهای معظم و زیبایی به عنوان یاد بود بزرگان فوق از طرف انجمن آثار ملی و … احداث شده‌است.
مسجد مقبره
در اول بازار کفاشان قرار دارد نه ستنون سنگی خوش‌تراش دارد. گنبدهایش بلند و ضربی است. در زلزله ۱۱۹۳ سقف آن فرو ریخته و بعداً ساخته شده‌است. این کار توسط مرحوم میرزا مهدی قاضی طباطبایی انجام پذیرفته و چون مقبره خودشان در آن جاست به نام مسجد مقبره خوانده شده‌است. مقبره آیت ا… شهید سیدمحمد علی قاضی طباطبایی نیز در همین مسجد قرار دارد.
مسجد ظهیریه
در جانب غربی بقعه سید حمزه واقع شده‌است. مسجدی بدون ستون و در ابعاد ۸*۲۰ متر دارای گنبدی بزرگ است. تزیینات و نوشته‌های سقف مسجد (مذهب) هستند. بانی این مسجد ظهیرالدین پسر صدرالدین وزیر آذربایجان است که بقعه و مدرسه سید حمزه را تعمیر و این مسجد را در سال ۱۰۸۷ هجری احداث کرده‌است. این مسجد دارای وقف نامه‌ای است و آخرین بار در ۱۲۹۷ در زمان ناصرالدین شاه دوباره سازی شده‌است.
مسجد قراملک
این مسجد در میدان حسینیه محله قراملک تبریز واقع شده است. با توجه به اینکه کتیبه‌ای در بنا مبنی بر تاریخ دقیق بنا و نام سازنده آن وجود ندارد اظهار نظر قطعی در مورد تاریخچه بنا مستلزم بررسی باستانشناسی می‌باشد، ولی با توجه به پلان و مصالح بکار رفته در بنا و مقایسه آن با نمونه‌های مشابه احتمال می‌دهیم اصل بنا متعلق به دورهٔ قاجاریه باشد، ولی تعمیرها و مرمت‌های گوناگون در دوره‌های بعدی بر روی بنا انجام شده است.
