دیوان (سازمان اداری)

دیوان، واژه‌ای فارسی به معنای اداره است که در دورهٔ ساسانیان برای نشان دادن چگونگی ادارهٔ جامعه و دولت به کار می‌رفت.[1]

واژه شناسی

واژهٔ «دیوان»، از ریشهٔ فارسی باستان dipi-vahanam* گرفته شده و واژه‌ای از آن زبان فارسی میانه است. این واژه باید با واژهٔ «دبیر» هم‌ریشه باشد.[2] واژهٔ «دیوان»، از زبان فارسی به زبان عربی و از آنجا، به زبان‌های دیگری همچون زبان لاتینی و ترکی راه یافته‌است.

دیوان در ایران اسلامی

در دورهٔ خلافت عمر بن خطاب، فردی فارس به نام هرمزان دیوان را برای عرب پدید آورد. وی چهره‌ای شناخته شده در دیوان سالاری دورهٔ ساسانی بود که در نبرد قادسیه نیز شرکت داشت.[3] حدود پنجاه سال بعد، عبد الملک بن مروان، خلیفهٔ اموی، دستور داد دیوان‌ها از هر زبانی، به زبان عربی برگردانده شوند. از این رو، پس از کشته شدن زادان فرخ، رئیس دیوان، صالح بن عبد الرحمن دیوان‌ها را از فارسی به عربی برگرداند.[4]

دیوان‌های نامور در دورهٔ اسلامی

دیوان استیفاء

ادارهٔ مالیه و عوائد؛ بخشی از تشکیلات درباری و حکومت که از سوی مستوفیان اداره می‌شد و بر دخل و خرج کشور رسیدگی می‌کرد. سوزنی سمرقندی نام این دیوان را در یکی از سروده‌های خویش آورده است: صاحب دیوان استیفا که اهل فضل را / #اندر او اهلیت صاحبقرانی بود و هست.[5]

دیوان اشراف

در تاریخ ایران و اسلام شغل و عنوان صاحب منصب یا امیری که از جانب خلیفه یا سلطان، مأمور آگاهی یافتن از جریان امور کشور بوده‌است. رئیس این دیوان، مشرف خوانده می‌شد و در هر شهری، نماینده‌ای داشت.[5]

جستارهای وابسته
  • دیوان سالاری

پانویس
  1. کریستن‌سن، ایران در زمان ساسانیان، صص 416-415.
  2. برهان، برهان قاطع، ص 823.
  3. بلعمی، تاریخ بلعمی، ص 316.
  4. بلاذری، فتوح البلدان، ص 110.
  5. واژه‌نامۀ دهخدا، زیر واژۀ «دیوان».

کتابنامه
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.