حسن کامشاد

حسن کامشاد (سید حسن میرمحمد صادقی) متولد محله گود لرها در اصفهان است. پدرش میرزا سیدعلی آقا تاجر پوست و روده بود. تحصیلات دبستانی را در مدرسه علیه و ایتام به پایان رساند. دو سه ماه آغازین دوره متوسطه را در هنرستان صنعتی گذراند و سپس به دبیرستان ادب رفت که به کالج انگلیسی‌ها معروف بود.

دوره پنج‌ساله متوسطه را در سال ۱۳۲۳ در دبیرستان ادب به پایان رساند. سپس برای گذراندن سال پایانی به دبیرستان البرز رفت اما پس از گذراندن حدود دو ماه در شبانه‌روزی این دبیرستان به اصفهان بازگشت و دیپلم خود را در رشته ادبی از دبیرستان صارمیه گرفت. در این سال با مصطفی رحیمی، ارحام صدر و شاهرخ مسکوب هم‌کلاسی بود که دوستی‌اش با مسکوب تا پایان عمر او ادامه یافت.

نخستین تجربه کامشاد در ترجمه، در دوره تحصیل در دبیرستان صارمیه بود که مقالاتی را که نخست‌وزیران تبعیدی در دوره جنگ در لندن درباره آینده کشورشان نوشته بودند به فارسی برگرداند و دایی‌اش سید حسین نورصادقی آن‌ها را در نشریه خود نقش جهان به چاپ رساند.

حسن میرمحمدصادقی در سال ۱۳۲۴ همراه با شاهرخ مسکوب وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد. در همان سال نخست نام خانوادگی خود را با درخواستی به اداره ثبت احوال اصفهان به کامشاد تغییر داد.

کامشاد پس از پایان تحصیلاتش در دانشگاه تهران، در سال ۱۳۲۷ به استخدام شرکت نفت درآمد و به آبادان رفت. یک سال و اندی در آبادان و سپس مدتی در اهواز مسئول امور کارگری و رابط میان اداره کار و شرکت نفت بود. سپس به مسجد سلیمان منتقل و معلم زبان انگلیسی برای کارآموزان تازه استخدام ایرانی و زبان فارسی برای پرستاران تازه استخدام انگلیسی شد.

در مسجد سلیمان نخستین ترجمه کتاب را انجام داد: همشهری توم پین نوشته هوارد فاست. سپس در امتحان بورس تحصیلی فولبرایت پذیرفته شد تا به مدت دو سال برای ادامه تحصیل به امریکا برود اما نامه‌ای از شاهرخ مسکوب، تصمیمش را عوض کرد. مسکوب که در حزب توده فعال بود، با یادآوری چند تن از دوستان نزیکشان که دستگیر شده و زیرشکنجه بودند، نوشته بود:

در این گیر و دار آقا می خواهند بروند امریکا چه غلطی بکنند؟ می‌خواهی انگلیسی یاد بگیری یا عیش‌و‌نوش کنی؟

کامشاد که از دوران دانشجویی هوادار حزب توده بود و به کلوپ این حزب در تهران رفت و آمد داشت، به جای رفتن به امریکا به حزب توده پیوست که غیرقانونی شده بود. در آغاز در مسجد سلیمان فعال بود و سپس به اهواز منتقل و مسئول فعالیت‌های کارگری حزب شد. حزب توده او را همراه با پنج تن از کارگران شرکت نفت برای شرکت در کنگره صلح جهانی به وین فرستاد که از ۲۱ تا ۲۸ آذر ۱۳۳۱ برگزار شد و شخصیت‌هایی همچون ژان پل سارتر، لویی آراگون، پابلو نرودا، دیگو ریورا، ناظم حکمت، دیمیتری شوستاکوویچ، آرنولد تسوایگ و ایلیا ارنبورگ در آن شرکت جستند. او پیش از بازگشت به تهران، سفری هم به پاریس و رم کرد.

هنگامی که کودتای ۲۸ مرداد رخ داد، کامشاد برای مرخصی در اصفهان بود. در غیابش به خانه‌اش در اهواز ریخته، کتاب‌ها و وسائلش را آتش زدند. به تهران رفت و خود را به شرکت نفت در پایتخت منتقل کرد و در اداره کارگزینی شرکت مشغول شد. در این اداره با ابراهیم گلستان همکار بود و با معرفی گلستان، پروفسور روبن لیوی استاد زبان فارسی دانشگاه کمبریج که برای شرکت در کنگره هزاره فردوسی به ایران رفته بود، کامشاد را برای تدریس زبان فارسی به دانشجویان کمبریج استخدام کرد.

کامشاد در سال ۱۳۳۳ به انگلستان رفت و در کنار تدریس متون کهن فارسی به دانشجویان، نمونه‌هایی از نثر معاصر فارسی را در جزوه‌ای به نام Modern Persian prose reader گردآورد که بعدها انتشارات دانشگاه کمبریج آن را به چاپ رساند و کتاب درسی دانشجویان زبان فارسی در دانشگاه‌های بریتانیا و امریکا شد.

در کنار تدریس به ادامه تحصیل پرداخت. پایان نامه دکتری او به نام Creative writing in modern Persian prose دربارهٔ نثر معاصر فارسی بعدها در انگلستان به چاپ رسید و سال‌ها بعد خودش ترجمه آن را در ایران به عنوان پایه‌گذاران نثر جدید فارسی در نشر نی به چاپ رساند.[2] یکی از دانشجویانش در کمبریج حامد الگار بود.

کامشاد پس از گرفتن دانشنامه دکتری در رشته زبان و ادبیات فارسی در سال ۱۳۳۸ به ایران بازگشت. بر اساس سفارشی که پروفسور روبن لیوی استاد زبان فارسی دانشگاه کمبریج به حسین علاء وزیر دربار کرده بود، سرپرست هیئتی از مدیران کل دولتی شد که برای شرکت در نشست جمعیت تسلیحات اخلاقی به سوییس رفتند. پس از بازگشت، به جای ابراهیم گلستان سرپرست نگارش اداره روابط عمومی کنسرسیوم شد.

در بهار ۱۳۴۱ با استفاده از بورسیه بنیاد راکفلر بار دیگر به مدت شش ماه به کمبریج رفت تا جزوه‌ای را که در دوران تدریس در این دانشگاه با عنوان Modern Persian prose reader گردآوری کرده بود در قالب کتابی ویرایش کند. این کتاب را انتشارات دانشگاه کمبریج در سال ۱۹۶۶ (۱۳۴۵) با نام Modern Persian prose litterature به چاپ رساند.

کامشاد در سال ۱۳۴۲ برای تدریس زبان فارسی به عنوان استاد مهمان به دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس (UCLA) دعوت شد و به مدت یک سال در این دانشگاه تدریس کرد

کامشاد از روابط عمومی کنسرسیوم به اداره امور بین‌المللی شرکت ملی نفت ایران منتقل و نماینده ایران در کمیسیون اقتصادی اوپک شد. همزمان، تابستان‌ها به دعوت دکتر سید حسین نصر در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برای خارجی‌ها، زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌کرد. کتاب تاریخ چیست اثر ا. ه. کار را هم در همین دوره ترجمه کرد که مهمترین و اثرگذارترین ترجمه در کارنامه حسن کامشاد شد.

سمت بعدی کامشاد در شرکت نفت، عضویت هیئت مدیره شرکت ملی نفتکش ایران و در واقع پس از مدیرعامل، مهمترین مسئول این شرکت بود. سپس در سال ۱۳۵۵ به عنوان نماینده شرکت نفت در لندن مقیم شد و تا هنگام انقلاب در این سمت بود.

حسن کامشاد در خرداد ۱۳۴۰ با ناهید دختر حیدرعلی امامی ازدواج کرد که تاجر چای و از بازرگانان سرشناس اصفهان بود و چند دوره نیز نماینده اصفهان در مجلس شورای ملی شد. ناهید از دوازده سالگی برای تحصیل به مدارس شبانه‌روزی در انگلستان فرستاده شده بود. حاصل این ازدواج دو پسر به نام‌های امید (زاده ۱۳۴۱ در کمبریج) و مرید (زاده ۱۳۴۲ در لس آنجلس) است.

کامشاد در سال ۱۳۲۳ در اثر آشنایی با شاهرخ مسکوب مجذوب ادبیات کهن فارسی و آثاری چون تاریخ بیهقی می‌شود. خودش این ماجرا را به این شرح نقل می‌کند:

من و مسکوب در کلاس ششم متوسطه با هم همکلاس شدیم و همزمان مصطفی رحیمی نیز همکلاس ما بود و ما هرسه از شاگردان برجسته آن دبیرستان به‌شمار می‌آمدیم. هرسه ما نیز از شاگردان برجسته کلاس انشاء بودیم که پس از قرائت انشاء دبیران و شاگردان همیشه ابراز احساسات می‌کردند. اما آنچه باید بگویم این است که انشاهای آن دو تن اصیل و بافکر بود اما نوشته‌های من همه اقتباس و سرقت از ترجمه‌های لامارتین و شاتوبریان بود. اوایل سال تحصیلی، هنگام زنگ تفریح، یک نفر به پشت من زد، برگشتم، مسکوب بود. بدون مقدمه چینی گفت: این مهملات رمانتیک چیه که به خورد معلم جاهل و شاگردان می‌دهی؟ چرا به جای این کتاب‌ها، کتاب حسابی نمی‌خوانی؟ من که نمی‌خواستم کم بیاورم گفتم مثلاً چی؟ گفت: بهت می‌گویم. فعلاً بگو چقدر پول نقد داری؟ با تعجب گفتم: ۱۵ ریال! گفت: فردا همه پولت را بیاور تا بعد! فردای آن روز با ۱۵ ریال به مدرسه رفتم. مسکوب نیز ۱۵ ریال را گرفت و یک کتاب تاریخ بیهقی به من داد و گفت: ۵ ریال هم بابت خرید این کتاب به این پسر بدهکار شدی که بعداً باید بدهی و عصر همان روز با هم به خانه مسکوب رفتیم و شروع به خواندن تاریخ بیهقی کردیم. پس از آن روز با پول توجیبی‌ام توانستم سیاست‌نامه، شاهنامه، خمسه نظامی و… را خریداری کنم.»

این دوستی ۶۱ ساله با درگذشت شاهرخ مسکوب به پایان رسید. کامشاد کتاب پایه‌گذاران نثر جدید فارسی را به شاهرخ مسکوب تقدیم کرد.

کامشاد زندگی‌نامه خودنوشتی را با عنوان «حدیث نفس» در دو جلد منتشر کرده است. اهمیت کتاب مجموعه‌ای از خاطراتی است که او از برترین چهرهای ادبیات و فرهنگ و سیاست نقل کرده است.[3]

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به حسن کامشاد در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• کامشاد، حسن (۱۳۹۱). حدیث نفس. تهران: نشر نی.

• خاطرات حسن کامشاد از شاهرخ مسکوب
• گفتگو با حسن کامشاد؛ ترجمه پس از بازنشستگی بی‌بی‌سی فارسی، ۱۲ مرداد ۱۳۸۹