تاریخ سوئد

جستار اصلی: امپراتوری سوئد

شکل‌گیری امپراتوری سوئد، (۱۵۶۱–۱۶۶۰)

جایگاه سوئد به عنوان یک قدرت بزرگ بدون چالش باقی نماند. پس از جنگ شمالی دوم، در پیمان روسکیلد (۱۶۵۸) توانست کرانهٔ خاوری سوند را درکنترل داشته باشد، و در پیمان اولیوا (۱۶۶۰) قلمرو جنوب خاوری اش توسط قدرت‌های بزرگ اروپایی به رسمیت شناخته شد ولی از گسترش بیشتر در کرانهٔ جنوبی دریای بالتیک منع شد. سوئدی که از جنگ اسکانیا (اسکونه) تلفات ناچیزی داشت تا حد زیادی مرهون فرانسه بود که دشمنان سوئد را مجبور به پذیرش پیمان‌های فونتن بلو (۱۶۷۹) و سن ژرمن (۱۶۷۹) نمود.

دورهٔ صلحی که در پی آمد به کارل دهم اجازه داد تا اصلاحات انجام داده و در قلمرو ثبات ایجاد کند. او درآمد تاج و تخت را با احیای بزرگ (۱۶۸۰) تثبیت کرد. وی در امور مالی، تجارت، دریایی و زمین تسلیحات داخلی، روند دادگستری، کلیسا و آموزش و پرورش نیزدگرگونی ایجاد کرد.

در سال ۱۷۰۰ روسیه، ساکسونی، لهستان، دانمارک و نروژ با هم متحد شده و به امپراتوری سوئد حمله کردند. شاه جوان سوئد کارل دوازدهم (۱۷۱۸–۱۶۸۲) در سال‌های نخست جنگ بزرگ شمالی به پیروزی‌هایی دست یافت که از همه چشمگیرتر پیروزی بر روسیه در نبرد ناروا(Narva) و برنامه جنگی اش برای یورش به مسکو و واداشتن روس‌ها به صلح بود.

روس‌ها در نبرد پولتلوا (Poltava) در ژوئن ۱۷۰۹ به پیروزی رسیدند و بخش بزرگی از ارتش خسته سوئد را اسیر کردند. کارل دوازدهم و باقیماندهٔ ارتشش از سوئد دور شده و به قلمرو عثمانی در جنوب گریختند، جایی که او سه سال در آن به سر برد و از رفتن خودداری کرد تا زمانی‌که میزبانش پذیرفت که به او در جنگ با تزار روس، پتر اول بپیوندد. وی برای وادار کردن دولت سرسخت عثمانی به پیروی از سیاستش، از اردوگاهش در قسطنطنیه یک شبکه قدرتمند سیاسی تأسیس کرد که حتی مادر سلطان نیز به آن پیوسته بود. پافشاری کارل کارگر بود و نیروهای عثمانی ارزیابی ارتش پتر را آغاز کردند. با این حال، ناکامی ترک‌ها در به دست آوردن پیروزی‌های بیشتر خشم کارل را برانگیخت و از آن پس رابطه اش با دولت عثمانی تیره شد. هم‌زمان رفتار سربازانش بدتر شد. در مولداوی سربازان سوئدی اقدام به ویرانی، دزدی، تجاوز و قتل کردند که ناشی از نبود نظم بود و این وضعیت برای مردم محلی غیرقابل تحمل شد. در همین حال دوباره در شمال، سوئد توسط دشمنانش مورد تاخت و تاز قرار گرفت. کارل در سال ۱۷۱۴ به خانه بازگشت، زمانی‌که برای بازگرداندن امپراتوری از دست رفته و میهن فقیرش دیر شده بود. او در سال ۱۷۱۸ در گذشت.

در پیمان‌های صلحی که در پی آمد، نیروهای متفقین که پروس و انگلستان و هانوفر نیز به آن‌ها پیوسته بودند، به امپراتوری سوئد به عنوان یک قدرت بزرگ پایان دادند و روسیه بر شمال مسلط شد. پارلمان خسته از جنگ به خواست قدرت‌های جدید گردن نهاد و قدرت پادشاه را تا اندازهٔ یک پادشاه مشروطه کم کرد و قدرت در دست یک دولت غیرنظامی قرار گرفت که پارلمان کنترلش می‌کرد. «عصر آزادی» آغاز شد و اقتصاد با تکیه بر صادرات آهن و چوب به بریتانیا بازسازی شد.

دوران فرمانروایی کارل بحث‌برانگیز است؛ تاریخ نویسان سردرگم اند که چرا این نابغهٔ نظامی زیاده خواهی کرد و سوئد را ناتوان گردانید. اگر چه بیشتر تاریخ نویسان اول سدهٔ ۱۹ تمایل به پیروی از راهنمایی‌های ولتر در ستایش پادشاه جنگجو داشتند، دیگران او را به عنوان یک متعصب، قلدر، و جنگ طلب و خونخوار مورد انتقاد قرارداده‌اند. دیدگاهی میانه، فرمانروایی نظامی نشان می‌دهد که بسیار تواناست و ویژگی ناسزاگویی بارها به خوبی به او کمک کرده اما در پیگیری ماجراجویی‌های خارجی پایگاه خود در سوئد را نادیده گرفته‌است. حزبی از اشراف، که خود را «کلاه» می‌نامیدند، با یادآوری قدرت از دست رفتهٔ سوئد که رؤیای انتقام روسیه را داشتند بر کشور از سال ۱۷۳۹ تا ۱۷۶۵ حکومت کرد. آن‌ها در سال‌های ۱۷۴۱، ۱۷۵۷، ۱۷۸۸ و ۱۸۰۹، درگیر جنگ شدند که نتایج کم و بیش فاجعه باری داشت چون پس از هر شکست سوئد، نفوذ روسیه گسترش یافت.

سوئد به فرهنگ روشنگری در هنر، معماری، دانش و آموزش پیوست. قانون جدیدی در ۱۷۶۶ برای نخستین بار پایهٔ آزادی مطبوعات را بنا نهاد که یک گام قابل توجه به سوی آزادی باورهای سیاسی بود. فرهنگستان علوم در سال ۱۷۳۹ و فرهنگستان ادبیات، تاریخ و آثار باستانی در سال ۱۷۵۳ تأسیس شدند. رهبر برجسته فرهنگی کارل لینه (۱۷۰۷–۱۷۷۸) بود که کارهایش در زیست‌شناسی و مردم نگاری تأثیر بزرگی بر دانش اروپایی گذاشت.

پس از نیم سده، سلطه پارلمان بسر آمد. شاه گوستاو سوم (۱۷۴۶–۱۷۹۲) در سال ۱۷۷۱ به تخت نشست، و در سال ۱۷۷۲ با پشتیبانی فرانسوی‌ها و با یک کودتا، به عنوان یک «مستبد روشنفکر» آغاز به حکومت کرد. دورهٔ آزادی و حزب‌های سیاسی برآشفته و تندخو پایان یافت. او که باهوش و فرهیخته بود، حامی هنر و موسیقی شد. با قوانین او بوروکراسی اصلاح و ارزش پول رایج بهتر شد، داد و ستد گسترش یافت و توان دفاعی کشور پیشرفت کرد. جمعیت به ۲ میلیون نفر رسیده بود و کشور کامیاب بود، اگر چه اعتیاد به الکل شایع و یک مشکل اجتماعی رو به رشد بود. هنگامی که گوستاو درجنگ با روسیه ضعیف عمل کرد، اشراف که از تلاش او به سود کشاورزان روستایی در محدود کردن حقوق ویژهٔ آن‌ها خشمگین بودند، با توطئه‌ای او را ترور کردند.

پادشاهی مطلقه ادامه یافت تا اینکه شکست در جنگ‌های ناپلئون، سوئد را مجبور کرد که در سال ۱۸۰۹ فنلاند را به روسیه به واگذار کند.

سوئد تجربهٔ کمی در مستعمره‌های دوردست داشت که می‌توان از سوئد نو در آمریکا درسال‌های ۱۶۴۰ نام برد. سوئد جزیره کوچک سن بارتلمی را از فرانسه در سال ۱۷۸۴ خرید، و سپس آن را در سال ۱۸۷۸ دوباره به فرانسه فروخت. بخشی از ساکنان جزیره برده بودند که دولت سوئد آن‌ها را در سال ۱۸۴۷ آزاد کرد.

بین سال‌های ۱۵۷۰ و ۱۸۰۰ سوئد در دو دوره توسعه شهری داشت، یکی در سال‌های ۱۵۸۰تا۱۶۹۰ و دیگری میانهٔ سده ۱۸ که یک دورهٔ رکود نسبی از ۱۶۹۰ تا حدود ۱۷۲۰ این دو را از هم جدا کرد. دورهٔ نخست پویا تر بود و شامل افزایش درصد ساکنان شهر استکهلم بود که یک الگوی قابل مقایسه با افزایش جمعیت شهری در سایرشهرهای بندری و پایتختهای اروپایی بود. چند شهر کوچک جدید نیز در این دوره ساخته شد. افزایش جمعیت در شهرهای کوچک در شمال و باختر در دوره دوم رشد شهری در حدود سال ۱۷۵۰ صورت گرفت که پیآمد تغییر جهت داد و ستد سوئد از منطقه بالتیک به اقیانوس اطلس شمالی بود.

فنلاند در جنگی که از فوریه ۱۸۰۸ تا سپتامبر ۱۸۰۹ به طول انجامید به روسیه واگذار شد. به عنوان یک نتیجه از توافق صلح فنلاند دوک‌نشین تبدیل شد که به‌طور رسمی توسط تزار روسیه اداره می‌شد ولی بخشی از روسیه نبود.

کارل جان (برنادوت)، که با استقلال نروژیها مخالف بود

در سال ۱۸۱۰ یک ژنرال فرانسوی به نام ژان باپتیست برنادوت که یکی از ژنرال‌های رده بالای ناپلئون بود، توسط پارلمان ایالتها به عنوان شاهزاده کارل برگزیده شد. در سال ۱۸۱۳، نیروهای برنادوت به دشمنان ناپلئون پیوستند و دانمارکی‌ها را در برونهود شکست دادند. در پیمان کیل، دانمارک سرزمین نروژ را به پادشاه سوئد واگذار کرد. با این وجود نروژ اعلام استقلال کرد، یک قانون اساسی به تصویب رساند و پادشاهی جدید برگزید. سوئد به نروژ حمله کرد تا او را به انجام مفاد پیمان کیل مجبور نماید. این آخرین بار بود که سوئد درگیر یک جنگ می‌شد. پس از جنگی کوتاه، صلح بین دو کشور برقرار شد. با اینکه هردو کشور یک پادشاه داشتند نروژ کمابیش مستقل از سوئد بود، به جز امور خارجی که در کنترل سوئد بود. هنگامی که سوئدی‌ها اجازه ندادند که نروژ دیپلمات‌های خود را داشته باشد، نروژی‌ها فرمانبرداری از پادشاه سوئد را نپذیرفتند (در سال۱۹۰۵) و پادشاه خود را برگزیدند.

در دوران فرمانروایی کارل چهاردهم (۱۸۱۸–۱۸۴۴)، نخستین مرحله از انقلاب صنعتی به سوئد رسید. این نخستین خیزش در آهنگریها، کارگاهای کوچک نساجی و کارخانه‌های چوب بری روستایی پایه‌ریزی شد.

پیدایش مطبوعات مخالف، لغو انحصارات صنفی در تولید و داد و ستد به منظور حمایت از شرکت‌های آزاد، زمینه‌سازی برای انتخابات و اصلاحات مالیاتی، راه‌اندازی یک خدمت نظامی ملی، و افزایش شمار رای‌دهندگان به سه حزب اجتماعی اصلی حزب دموکرات، حزب لیبرال و حزب میانه‌رو (محافظه کار)، از مشخصه‌های سده ۱۹هستند.

بین سال‌های ۱۸۶۰ و ۱۹۱۰ سوئد مانند ژاپن و درست هم‌زمان با این کشور از یک جامعه راکد روستایی به یک جامعه صنعتی پر جنب و جوش تغییر کرد. اقتصاد کشاورزی رفته رفته از روستای اشتراکی به کشاورزی خصوصی که کارآمدتر بود تبدیل شد. نیاز کمتر به نیروی کار درکشتزارها موجب شد تا بسیاری به شهرها رفتند، و در حدود ۱ میلیون سوئدی بین سال‌های ۱۸۵۰ و ۱۸۹۰ به آمریکا مهاجرت کرند. برخی از آن‌ها که بازگشتند از بهره‌وری بالاتر صنعت آمریکا سخن گفتند که این انگیزه‌ای شد برای حرکت سریعتر به سوی نوسازی. در سال ۱۸۷۳، سوئد و دانمارک اتحادیه پولی اسکاندیناوی را تشکیل دادند.

حدود سال ۱۸۱۰کاهش پایدار نرخ مرگ و میر در سوئد آغاز شد. میزان مرگ و میر در این دوره برای مردان و زنان در سن کار یکسان نیست که بر می‌گردد به افزایش بیش از حد مرگ مردان در سال‌های نیمه اول این سده. پیش از سال ۱۸۰۰ میزان مرگ نوزادان و کودکان بالا می‌باشد. بیماری آبله مرگ کودکان بین سن یک تا چهار سال را به بالاترین میزان در سال‌های ۱۷۷۰ تا ۱۷۸۰ رسانید که پس از آن کم شد. از دیگر دلایل آمار بالای مرگ در این بازهٔ زمانی بیماری‌های مربوط به هوا، خوراک، آب است که این هم در آغاز سدهٔ ۱۹ کمتر شد. کاهش بیماری‌های گوناگون در این زمان محیطی بهتر برای افزایش مقاومت کودکان در برابر بیماری‌ها ایجاد کرد که مرگ و میر آن‌ها را به گونهٔ چشمگیری کاهش داد.

سوئد در جنگ جهانی اول در جنگ بی‌طرف بود. در سال‌های جنگ و دههٔ ۱۹۲۰ صنایعش رو به گسترش نهاد تا آنجا که کشورهای اروپایی خریدار آهن، بلبرینگ، خمیر چوب و کبریت سوئد شدند. شکوفایی پس از جنگ زمینه ساز بنیان‌گذاری سیاست‌های رفاه اجتماعی سوئد مدرن شد.

سیاست خارجی در دههٔ ۱۹۳۰ برتوسعه طلبی اتحاد جماهیر شوروی و آلمان متمرکز بود، که موجب تلاش‌های نافرجام در همکاری‌های دفاعی شمال اروپا شد. در طول جنگ جهانی دوم سوئد سیاست بیطرفی را دنبال کرد در هم‌اکنون نیز عضو جنبش عدم تعهد است.

به دلیل همکاری منحصر به فرد رهبران کارگری، سیاستمداران، و طبقه‌های اجتماعی در طول دوره اولیه توسعه سوسیال دموکراسی، سوئد یک مدل موفق از سوسیالیسم دموکراتیک بنا کرد. از آنجا که رهبران سوسیالیست سوئد در مراحل اولیه صنعتی شدن سوئد و پیش از توسعه کامل طبقهٔ متوسط و با حمایت فراگیر مردم، سیاستی اصلاح طلبانهٔ میانه‌رو در پیش گرفتند، سوئد از چالش‌های شدید و دسته‌بندی سیاسی و طبقاتی که بسیاری از کشورهای اروپایی که به توسعه سیستم‌های سوسیال دموکراتیک پس از ۱۹۱۱ اقدام نمودند، گرفتار شدند، در امان ماند. با برخورد به موقع، هماهنگ و مؤثر با چالش‌های صنعتی شدن و تأثیر آن در ساختار اجتماعی، سیاسی، و اقتصادی سوئدی، سوسیال دموکراتهای سوئد توانست یکی از موفق‌ترین سیستم‌های سوسیال دموکراتیک در جهان را ایجاد کند، که دولت رفاه است و هم آزادی‌های مدنی حفظ می‌شود.[4]

هنگامی که حزب سوسیال دموکرات سوئد در سال ۱۹۳۲ به قدرت رسید، رهبران آن فرایند جدیدی در تصمیم گیری‌های سیاسی بکار گرفتند که بعدها به نام " مدل سوئدی " شناخته شد. این حزب نقش محوری داشت، اما سعی می‌کرد تا آنجا که ممکن بود سیاستش را بر پایه درک متقابل و سازش بنا کند. گروه‌های ذی‌نفع همیشه در کمیته‌های رسمی که پیش از تصمیم گیری‌های دولت برگزار می‌شد شرکت داشتند.

سیاست خارجی در دههٔ ۱۹۳۰ برتوسعه طلبی اتحاد جماهیر شوروی و آلمان متمرکز بود، که موجب تلاش‌های نافرجام در همکاری‌های دفاعی شمال اروپا شد. سوئد سیاست بیطرفی در طول جنگ جهانی دوم (هر چند هزاران نفر از داوطلبان سوئد در جنگ زمستانی در برابر شوروی جنگیدند) در پیش گرفت، با این حال، اجازه داد تا سربازان آلمانی از مسیر خاک سوئد برای اشغال همسایه‌اش، نروژ، گذر کنند و فولاد و بلبرینگ مورد نیاز رژیم نازی را فراهم کرد.

سوئد در جنگ جهانی دوم بی‌طرف ماند، و از سرنوشت اشغال نروژ بر حذر ماند. رویداد مهم تهاجم آلمان به روسیه در ژوئن ۱۹۴۱ بود و خواسته شد تا گذر نیروهای آلمان از راه خاک سوئد و با استفاده از راه‌آهن این کشور انجام شود. سوئد موافقت کرد.[5]

تاریخنگاری غالب برای چندین دهه پس از جنگ هولوکاست را نادیده گرفته و استدلال "دولت واقع گرای کوچک " را بکار برده است. این باور وجود داشت که بی‌طرفی و همکاری با آلمان برای زنده ماندن ضروری است. سازش‌ها محدود بودند و تنها زمانی‌که تهدید بزرگ بود، انجام می‌شد. سیاست بی‌طرفی سست شد اما شکسته نشد. برای سوئد از همه مهم تر پیوستگی ملی بود و در هر صورت این کشور حق بی‌طرفی برای داد و ستد با آلمان را داشت. آلمان به آهن سوئد نیاز داشت و هیچ چیزی برای پیشروی نداشت و با هر حمله آهن بسیاری از دست می‌داد. کشور را دولت وحدت ملی اداره می‌کرد که شامل همه احزاب عمدهٔ پارلمان ایالتها بود. رهبران کلیدی نخست وزیر آلبین هانسون، پادشاه سوئد گوستاو پنجم و وزیر امور خارجه کریستین گونتر بودند.

کمک‌های انسان دوستانه به یهودیانی که با خطرهولوکاست رو برو بودند مأموریت دیپلمات سوئدی رائول والنبرگ بود. وی برای هماهنگ کردن کمک‌های انسان دوستانه برای یهودیان اروپا از ۱۹۴۴به عنوان نمایندهٔ هیئت سوئد در مجارستان بود. او به نجات ده‌ها هزار نفر از یهودیان در مجارستان تحت اشغال نازی‌ها در اواخر سال ۱۹۴۴ کمک کرد. رائول والنبرگ در ژانویه ۱۹۴۵ ناپدید شد، و گمان می‌رود که در زندان شوروی در سال ۱۹۴۷ درگذشته باشد.[6]

سوئد یکی از نخستین کشورهایی بود که درگیر جنگ جهانی دوم نشد و به سازمان ملل متحد پیوست (در سال ۱۹۴۶). علاوه بر این، این کشور همیشه از ائتلاف‌ها دوری گزید و در تمام دوران جنگ سرد به‌طور رسمی بی‌طرف ماند و هرگز به ناتو نپیوست.

حزب سوسیال دموکرات برای ۴۴ سال قدرت را در دست داشت (۱۹۳۲–۱۹۷۶) و بیشتر دههٔ ۵۰ و ۶۰ را صرف ساختن «خانهٔ مردم» (Folkhemmet)، دولت رفاه سوئد کردند. صنعت سوئد از جنگ آسیب ندید و در جایگاهی بود تا در دهه‌های پس از ۱۹۴۵ به بازسازی اروپای شمالی کمک کند. این به شکوفایی اقتصادی در دوران پس از جنگ انجامید که سیستم رفاه را امکان‌پذیر کرد.

در دههٔ ۱۹۷۰اقتصاد اروپای غربی، به ویژه آلمان غربی به سرعت رو به رشد بود، ولی اقتصاد سوئد، دچار رکود بود. بسیاری از اقتصاددانان بزرگی بخش دولتی متکی به مالیات را مقصر می‌دانستند.

در سال ۱۹۷۶، سوسیال دموکرات‌ها اکثریت را از دست دادند. در انتخابات پارلمانی سال ۱۹۷۶ ائتلاف لیبرال/ دست راستی را به قدرت رساند. در طول شش سالی بعد، چهار دولت بر سرکارآمدند که ترکیبی از همه یا برخی از احزابی بودند که در سال ۱۹۷۶ به پیروز دست یافته بودند. چهارمین دولت لیبرال در این سال‌ها همواره مورد حملهٔ سوسیال دموکراتها، سندیکاها و حزب میانه‌رو بود که به قدرت رسیدن دوبارهٔ سوسیال دموکرات‌ها در سال ۱۹۸۲ را در پی داشت.

در طول جنگ سرد سوئد رویکردی دوگانه داشت، سیاست بی‌طرفی با جدیت دنبال می‌شد، اما با ایالات متحده، نروژ، دانمارک، آلمان غربی و دیگر کشورهای ناتو پیوند نزدیکی داشت با امید به اینکه در صورت حمله شوروی به سوئد، آمریکا جنگ‌افزارهای متداول و اتمی اش را بکار گیرد. این کشور توانایی پدافندی خود را در برابر تهاجم آبی خاکی حفظ کرده و آن را با ساخت جنگنده‌های میانبرد سوئدی تقویت کرد.

در آغاز دههٔ ۱۹۶۰ زیردریایی‌های اتمی ایالات متحده مجهز به موشک‌های هسته‌ای میانبرد پولاریس در فاصله‌ای نه چندان دور از کرانه‌های باختر سوئدی مستقر شدند. با توجه به مسافت و ملاحظات محدوده ایمنی این منطقه جای خوبی برای یک حمله تلافی جویانه هسته‌ای علیه مسکو بود. آمریکا مخفیانه به سوئد تضمین امنیتی نظامی داد که در صورت تجاوز شوروی نیروی نظامی به کمک به این کشور بفرستد. به عنوان بخشی از همکاری‌های نظامی ایالات متحده در بهسازی ساب ۳۷ ویگن کمک‌های زیادی کرد، چرا که برای دور نگه داشتن هواپیماهای ضد زیردریایی شوروی از منطقه پرتاب موشک، نیروی هوایی قوی سوئد لازم بود. در عوض دانشمندان سوئدی در مؤسسه سلطنتی فناوری، در افزایش کارکرد هدف‌گیری موشک‌های ستاره قطب پولاریس کمک‌های شایانی نمودند.[7]

کشته شدن اولاف پالمه، نخست وزیر و رهبر سوسیال دموکرات و سوئد در تاریخ ۲۸ فوریه سال ۱۹۸۶، مردم را در شگفتی و اندوه فرو برد.

در آغاز دهاهٔ ۱۹۹۰ بار دیگر یک بحران اقتصادی رخ داد، با نرخ بالای بیکاری که بسیاری از بانک‌ها و شرکت‌ها ورشکسته شدند. چند سال پس از پایان جنگ سرد در سال ۱۹۹۵، سوئد عضو اتحادیه اروپا شد، و واژهٔ قدیمی " سیاست بیطرفی " دیگر بدون کاربرد شد. در یک همه پرسی که در سال ۲۰۰۳ برگزار شد، سوئدیهاتصمیم گرفتند تا یورو را به عنوان واحد پول رسمی کشور نپذیرند.