بیت‌المقدس در ادبیات فارسی
نام بیت‌المقدس از گذشته‌ای دور در زبان فارسی دری، میان ایرانیان و فارسی‌زبانان و به پیرو آن شاعران، نویسندگان، مورخان و… متداول بوده‌است. به همین خاطر در بسیاری از متون کهن نظم و نثر فارسی از این شهر با نام بیت‌المقدس یاد شده است.[1] در این مقاله، نمونه‌هایی از این کاربردها آورده شده‌است.
متون نثر
- حدودالعالم، کهن‌ترین کتاب جغرافیایی به زبان فارسی (۳۷۲ ق):
«و اندر بیت‌المقدس مزگتی است که مسلمانان از هر جایی، آنجا شوند به زیارت»[2]
- تاریخ بلعمی (از کهن‌ترین متون فارسی موجود، متعلق به سال ۳۵۲ قمری):
«... از آنجا که ابراهیم بود از زمین فلسطین تا به مکه پنج‌روزه بوده‌است، خدای تعالی براقی بفرستاد از آسمان -چنان‌که شب معراج سوی پیغامبر ما فرستاد و او را شبی به بیت‌المقدس برد- همان براق سوی ابراهیم فرستاد…»[3]
- زین‌الاخبار (تألیف به سال ۴۴۰ قمری):
«و چون یکچندی برآمد، بخت‌النصر را به بیت‌المقدس فرستاد تا آن ولایت بگرفت و جهودان را قهر کرد و بسیاری از ایشان را بکشت.»
- سفرنامه ناصرخسرو (سدهٔ پنجم):
«پنجم رمضان سنه ثمان و ثلاثین و اربعمائه [۴۳۸ قمری] در بیت‌المقدس شدیم. یک سال شمسی بود که از خانه بیرون آمده بودم و مدام در سفر بوده، که به هیچ‌جا مقامی و آسایشی تمام نیافته بودم. بیت‌المقدس را اهل شام و آن طرف «قُدس» گویند…»[4]
- مکاتیب امام محمد غزالی (سدهٔ ششم):
«و مدتی در بیت‌المقدس و مکه مقام کرد. بر سر مشهد ابراهیم خلیل صلوات اللّه علیه عهد کرد که نیز پیش هیچ سلطان نرود و …»[5]
- اشکال‌العالم (اوایل سده هفتم قمری):
«فلسطین ولایت نیک پاکیزه است و شهر بزرگتر آن رمله، بیت‌المقدس در بزرگی نزدیک است بدان»[6]
- نزهةالقلوب (۷۴۰ قمری):
«او در بیت‌المقدس مقام کرد و مسجداقصی بنا نهاد و بعد از او پسرش سلیمان (ع) به اتمام رسانید و از تاریخ عمارتش تا اکنون دو هزار و پانصد و هشتاد و سه سال گفته‌اند»[7]
- اقالیم سبعه:
«اول بنا اندر عالم، مکه بوده است و معظم‌تر و بلندتر مدینه است و آنجا طاعون نباشد؛ و بیشتر عجایب اندر اسلام به بیت‌المقدس است.»[8]
- حبیب‌السیر (اوایل سدهٔ دهم قمری):
«صلاح‌الدین، فرنگیان را از قتل و اسر ایمن گردانیده، فتح بیت‌المقدس دست داد و مسلمانان، صلیبی را که نصاری بر قبهٔ حجره مسجداقصی نصب کرده بودند درهم شکسته و همان روز در مسجد، نماز جمعه قائم شد»[9]
اشعار
- نظامی» خمسه» خردنامه» بخش ۳۳ - جهانگردی اسکندر با دعوی پیغمبری
| چو از قدسیان این حکایت شنید | عنان سوی بیت‌المقدس کشید | |
| حصار جهان را که سرباز کرد | ز بیت‌المقدس سرآغاز کرد |
| به که محمل برون برم زین کوی | سوی بیت‌المقدس آرم روی |
- سعدی» بوستان» باب سوم در عشق و مستی و شور» سرآغاز
| چو بیت‌المقدس درون پر قباب | رها کرده دیوار بیرون خراب |
- خاقانی» دیوان اشعار» قصاید» شماره ۱ - در یکتاپرستی و ستایش حضرت خاتم‌الانبیاء
| با قطار خوک در بیت‌المقدس پا منه | با سپاه پیل بر درگاه بیت‌الله میا |
| بگردانم ز بیت‌اللّه قبله | به بیت‌المقدس و محراب اقصی |
| شهر سباست خطهٔ دربند ز احتشام | بیت‌المقدس است شماخی ز اقتدار |
- اوحدی مراغه‌ای» دیوان اشعار» غزلیات» غزل شماره ۸۷۵
| در سرای تو بیت‌المقدس است امروز | رخ تو قبلهٔ شوریدگان شیدایی | |
| سینهٔ ریش از عدم آورده و آسوده رفت | عصمتم آمد به بیت‌المقدس و آسوده رفت |
دژ هوخت‌گنگ یا کنگ دژهودج
دژ هوخت‌گنگ یا کَنگْ دِژْ هوخْت نام شهر بیت‌المقدس در زبان پهلوی و پیش از اسلام بوده‌است و این نام بارها در شاهنامهٔ فردوسی آمده‌است. چنان‌که فریدون برای جنگ با ضحاک به دژ هوخت‌گنگ (بیت‌المقدس) می‌تازد و در کاخی بسیار بلند بر تخت ضحاک ماردوش می‌نشیند.
| به خشکی رسیدند سر کینه جوی | به بیت‌المقدس نِهادند روی | |
| که بر پهلَوانی زبان راندند | همی «کَنگْ دِژْ هوخْتَ» ش خواندند | |
| به تازی کنون «خانه پاک» خوان | برآورده ایوان ضحاک دان |
جستارهای وابسته
منابع
- نام بیت‌المقدس در برخی از اشعار کهن فارسی:
- واژه‌نامهٔ دهخدا
- ابوعلی محمد بن محمد بن بلعمی، تاریخ بلعمی، به‌تصحیح محمدتقی بهار و محمد پروین گنابادی، چاپ دوم، ۱۳۵۳. (ج ۱، ص ۲۰۹)
- فارسی و آیین نگارش، سال دوم آموزش متوسطه، وزارت آموزش و پرورش ایران، ۱۳۷۶. (ص ۱۷۱)
- رستگار فسایی، محسن، انواع نثر فارسی، سازمان سمت، ۱۳۸۰. (ص ۲۳۱)
- سپهری، محمد، متون تاریخی و جغرافیایی به فارسی، سمت. ۱۳۸۴. (ص ۲۸۲)
- سپهری، محمد، متون تاریخی و جغرافیایی به فارسی، سمت. ۱۳۸۴. (ص ۳۳۴)
- کتابخانهٔ تخصصی حج و زیارت
- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین. حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، کتابفروشی خیام، ۱۳۳۳. (جلد دوم، ص ۵۸۹)
- وبگاه گنجور:
- لغتنامهٔ دهخدا
- شاهنامه، جلد اول، تصحیح جلال خالقی مطلق
| نام‌ها |  | |
|---|---|---|
| خیابان‌ها و بلوارها | ||
| حصار شهر |
| |
| جای‌های مذهبی | ||
| آموزش و فرهنگ | ||
| مرتبط | ||