بخش کوخرد هرنگ

زبان اهالی منطقه کوخرد هرنگ همچون مردم شهرستان بستک،اچمی است؛تفاوت گویش کوخردی با فارسی معیار چندان نیست که قابل فهم نباشد و دیگر فارسی زبانان هر چند با سختی قادر به درک موضوع در این گویش خواهند بود.هرچند بسیاری نیز به زبان فارسی نیز مسلط هستند. حتی در روستاها هم که با گویش محلی صحبت می‌کنند ممکن است میان یک روستا تا روستای دیگر اختلاف در لهجه وجود داشته باشد ولی باز هم مفهوم است. برای نمونه اختلافات چندی در لهجه‌های گوده‌ای و فرامرزی وجود دارد ولی مانع درک مطلب نیست. میان گویش های فراسویی اچمی و گویش اهالی گوده و صحرای باغ نیز اختلافات کوچکی وجود دارد، گویش گوده‌ای و صحرای باغی را در اصطلاح محلی گویش «اَچُمی» می‌نامند...[11][17]

تفاوت‌های گویش‌های محلی با فارسی معیار:

• نمونه فارسی: می‌آید
• گویش بستکی: اَ تَندای / اَ انُدای
• گویش کوخردی: کَر انُدهُ

• فارسی: می‌کند
• بستکی: اَ کُردای
• کوخردی: کَر کِردُه
• فارسی: کجا می‌روید
• جناحی: کُه کَهِش توُش
• کوخردی: کُه کَرفَتُش
• فارسی: نیامده
• بستکی: نَندهُ
• جناحی: نِندهِ
• فارسی: چرا این کار را می‌کنید.
• گوده‌ای: چرا مِهنهِ اَکِرداش
• بستکی: چرا مِندهِ اَکُرداش
• کوخردی: چرا اِندهِ کَر کِردُش.[14]

دو روستا نیز در منطقه وجود دارد که ساکنان آن به زبان هندی یا سندی صحبت می‌کنند. این دو روستا عبارت‌اند از:

خُلوص روستای کوچکی است از توابع بخش کوخرد شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان در جنوب ایران واقع شده‌است. روستای خلوص در ۱۸ کیلومتری شهر جناح واقع است. محدوده خلوص: از شمال کوه گچ بستک و رشته کوه ناخ، از جنوب صحرای خلوص و رودخانه مهران، از مغرب گتاو و کاشنو، و از مشرق به هرنگ محدود می‌گردد.

گُتاو روستای کوچکی است از توابع بخش کوخرد شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان در جنوب ایران واقع شده‌است. . این روستا در ۱۶ کیلومتری جنوب غربی شهر بستک واقع شده‌است. محدوده گُتاو:از شمال کوه بستک، از جنوب صحرای خلوص، از مغرب رودخانه شور، و از سمت مشرق به روستای خلوص محدود می‌گردد.

مردمان خلوص از نژاد هندی یا هندوستانی هستند و به زبان هندی صحبت می‌کنند.[18] این اقوام سالهای دور از هندوستان به این منطقه مهاجرت کرده‌اند و در خلوص سکونت گزیده‌اند. گُتاو دومین روستایی است که به زبان «هندی» ویا «سندی» صحبت می‌کنند. روایت است که این اقوام در زمان پیش از اسلام به این منطقه مهاجرت کرده‌اند و بعد از ورود دین اسلام به اقلیم فارس مانند سایر مردم منطقه دین اسلام پذیرفته‌اند. با وجودی که بسیاری از کلمات فارسی و بستکی جای کلمات هندی یا سندی را گرفته‌است، اما هنوز زبان مادری خودرا حفظ کرده‌اند و با همدیگر با یکی از لهجه‌های زبان هندی یا سندی صحبت می‌کنند. وکسی از حرف زدن آنها سر درنمی‌آورد؛ و همچنین این زبان را به کودکان خودشان نیز می‌آموزند تا اینکه با مُردن بزرگسالان زبان اصلی شان منقرض نشود. اما آداب و رسوم ایشان با اهالی دیگر منطقه هیچ فرقی نمی‌کند. مردمانی خوب و مهربان و مهمان نواز هستند. از اهل سنت و شافعی مذهب هستند. البته ساکنین این دو روستا زبان فارسی با لهجه محلی نیز بلد هستند و با دیگران صحبت می‌کنند. در این مناطق نیز کسانی هستند که به زبان عربی نیز صحبت می‌کنند؛ و همچنین اشخاص معدودی نیز وجود دارند که به زبان انگلیسی صحبت می‌کنند.[12]

عادتاً این جو یا گندم قبل از باریدن باران موسمی می‌کاشتند، بنابراین به آن می‌گفتند خشک‌کار یعنی قبل از باریدن باران و در زمین خشک کاشته شده، همچنین همین کار که پس از باریدن باران انجام می‌دادند به آن می‌گفتند ((تل کار)) یعنی پس از باریدن باران و بعد اینکه زمین «تل» شده جو و گندم کاشته‌اند، و " تل " به لهجهٔ محلی یعنی ((خیس)) زمینی که بعد از باران با آب باران خیس شده‌است. جو یا گندمویا هردانه‌ای که در چنین زمینی می‌کاشتند «تل کار» گویند.[11] چه به صورت خشک کار و چه تَل کار، در پائیز و در پایان فصل گرما و در اول " مهیون تیر " که در کوخرد اول زمستان شروع می‌شود، مردم جو و گندم خُشک کار می‌کنند.[11]

سال‌های پیش یعنی سی تا چهل سال پیش کاشت گندم و جو به وسیله ألاغ و گاو انجام می‌گرفت، به وسیله گاو و الاغ نیز خرمن‌ها را خرد می‌کردند، بعد از دِرُو کردن و جمع کردن خوشه‌ها در مکان مسطحی که آن را جاخرمن می‌نامند می‌برند که بعداً با گاو یا الاغ بروی آن خوشه‌ها که خرمن می‌نامند می‌برند و به‌طور دایره مانندی می‌چرخانند تا اینکه آن خوشه‌ها خرد شود وبعداً آن را به وسیله ابزاری که آن را " اَوسِن " نام دارد به باد می‌دهند ودانه از کاه جدا می‌گردد.[14]

برای حمل خوشه‌های جو و گندم درو شده و نقل آن به جاخرمن از شبکهٔ بزرگی که به لهجه محلی آن را بُونُه می‌گویند، استفاده می‌کردند به‌طوری‌که روی کمر الاغ قرار می‌دادند و به جاخرمن می‌رساندند.[14] گندم‌ها بادقت بُتَه بُتَه درو می‌کردند، کاشت و برداشت آنروزه گرچه پُرزحمت بود ولی بیش از چند برابر حالا بود که با تراکتور کشت می‌شود، کشت آنروزها با ویژه خاصی برگزار می‌شد ولذت دیگری داشت برای کشاورزان و همچنین افراد منطقه، امروزها به راحتی کشت و برداشت می‌شود، به‌طوری‌که با تراکتور کشت می‌شود و با کمبا جمع می‌گردد، ولی رونق پیشین را ندارد. هرکس هرمقدار بخواهد کشت می‌نماید، کارش هم تاحدی است که در بارندگی مواظبت نماید آب روی زمین تبار می‌شود اگر به موقع باران ببارد یعنی آذر ماه یک باران، دی ماه یک باران و بهمن ماه یک باران وچه بهتر اسفند ماه هم یک باران دیگر ببارد سال وایام خوبی خواهد بود و محصول وفیری بدست خواهد آمد.[20][21]

در زمان‌های قدیم تمام مناطق کوخرد جو و گندم کاشته می‌شده، آثار بجا مانده نشان دهنده فعالیتی بی‌نظیر بوده و مردم کوخرد در امور کشاورزی مخصوصاً کاشت جو و گندم فعالیت چشم‌گیری داشته‌اند و تمام زمین‌های دشت پاراو و حتی زمین‌های که در کوه واقع شده‌است نیز زیر کشت قرار داده شده‌است و تمام پشتخه‌ها ی واقع در کوه مانند: پشتخه باپیر، پشتخه مد کمدین، پشتخه بست گز، پشتخه او شیرینو، پشتخه پاراو، پشتخه چتی، پشتخه مرخاو، پشتخه دیوونی، پشتخه چُک تَونِه مصلی، و حتی در بون کوه مانند: پشتخه شاه حسینی و پشتخه کنار و دیگر پشتخه‌های موجود در بون کوه زیر کشت می‌بردند، و همچنین در گری‌ها مانند:‌گری مد یوسفی وگری مد عبدالرحیمی و در لاورها مانند: مانند لاور کالون و لاور مد اودلی و تمام خور وخَرَها کوهستانی جو و گندم کاشته می‌شده‌است. در تمام مناطق ذکر شده آثار لنِگار (گاو آهن) هنوز و بعد از مرور این سالیان دور باقی‌مانده‌است ونشان می‌دهد که مردم کوخرد در تمام این پشتخه‌ها جو و گندم می‌کاشته‌اند، اما حالا دیگر مردم حوصله این کار پر زحمت ندارند و تمام این پشتخه‌ها متروک ومهجور ماند است، فقط آثار ی از شخم لنِگار آن زمان دور در این پشتخه‌ها باقی‌مانده‌است که نشانی از فعالیت‌هایی کشاورزی و مردان زحمت کش آن دوران در کوخرد و روستاهای توابع برجای مانده‌است.[20][21]

جو از قیمت غذائی خاصی بر خوردار است، ولاکن بعلت نقص در ماده " الجلوتین " خودش به تنهایی برای ساخت نان مناسب نیست، مگر آنکه با گندم مخلوط شود، گویند بهتر است سه چیز باهم مکس شود و به آرد تبدیل شود: جو، و گندم، و ذُرَه، یک ثلث آن جو و ثلث دیگر گندم و ثلث سوم ذُرَه باشد. آنگه به آرد تبدیل شود مناسب تر است برای ساخت نان، در زمان قدیم خوراکی‌های زیادی از جو می‌ساختند مانند: سوپ و غیره، یک نوعی از این سوپ‌های در زمان قدیم عرب‌ها می‌ساختند که آن را: " التلیین " یا (التلیینه) نام داشت و آن خیلی مفید و سودمند بود مخصوصاً برای کسانی که بیماری شکم داشتند. در کوخرد مردم جو و گندم می‌کاشتند و بعد خرُد کردن خرمن‌ها و جمع دانه‌های جو و گندم، زن‌ها دانه‌های جمع شده به وسیله آسیاب (آش)[14] آن را به آرد تبدیل می‌کردند برای ساخت نان و از دست رنج خودشان نان تهیه می‌کردند، اما حالا مردم این کار پر زحمت را رها کرده‌اند وآرد آماده و بیشتر اوقات نان آماده از نانوائی خرید می‌کنند. اما هنوز جو و گندم می‌کارند در موسم کشت وکار، در ابتدای هرموسم جُنب وُجُوش زیادی در دشت‌ها و زمین‌های کشاورزی دیده می‌شود و مردم برای کشت جو و گندم خودشان آماده می‌کنند. چنان‌که شاعر محلی می‌گوید:

لنِگار (گاو آهن) آلتی آهنین که طرف اول آن را بگردن الاغ یا گاو می‌بندند و قسمت اصلی آن به‌دنبال حیوان روی زمین قرار دارد و با آن زمین را شُخم می‌زنند، که در کوخرد و منطقه به لهجه محلی آن را " بَشکار " می‌گویند.

در کوخرد و بخش کوخرد و منطقه بستک واقع در غرب استان هرمزگان ایران دو نوع کبک وجود دارد، نوع اول کبک تیهو نام دارد.[11] زیستگاه این نوع کبک‌ها همیشه در دامنه کوه‌ها وشیب‌های کوهستانی باز و سنگلاخ و اطراف چشمه‌ها و در (پشتخه‌های) «کوه زیر» ودره‌ها وشیب وفراز کوه‌های جنوب و تَونهِ مصلی و گری همبرو دیده می‌شود، و درمیان بوته‌ها وصخره لانه می‌سازد. مشخصات ۳۵ سانتیمتر پرنده‌ای با سطح پشتی خاکستری، گلویی نخودی رنگ بانوار حاشیه‌ای پهن وسیاه وبا راهراه عرضی وخیلی واضح پهلوها مشخص می‌شوند. منقار وپاهایش سرخ رنگ است. رنگ خرمائی شاهپرهای کناری دُمَش در پرواز نمایان می‌گردد. معمولاً جفت جفت یا به صورت دسته‌های کوچک دیده می‌شوند. اما در زمستان وفصل بهار به صورت گله‌های بزرگ هستند. مخصوصاً در پشتخه‌های جنوب کوخرد.[14] هنگام خطر کمتر پرواز می‌کند و بیشتر به سوی سربالایی کوهستان می‌رود تا خود را از خطر دور سازد. در بهار وتابستان پرنده‌ای پر صدا است.

زیستگاه نوع دوم کبک در کوخرد یعنی کبک ککر در پرتگاه‌های پرشیب وکوهسارهای صخره‌ای و در قله‌های بلند بسر می‌برد. احیاناً در پشتخه‌های حاشیه کوه‌ها نیز دیده می‌شود؛ و در بون کوه زیر (جنوب) کوخرد در فصل زمستان وبهار زیاد دیده می‌شود، همچنین دراطراف نرگ‌ها زیاد دیده می‌شود.[11] مشخصات: نر ۶۰ سانتیمتر، ماده ۵۵ سانتیمتر، کبک بسیار بزرگی است که در کوهستان‌های بلند و در سرگرد نرگ‌های (او شیرینو) و مرخاو و نرگ‌های کوه جنوب زیاد دیده می‌شود. گلو وبالش به‌طور کلی خاکستری باخطوط موج دار ورگه‌های قهوه‌ای وسفید فراوان است که در سطح شکمی کمرنگ تر و در پهلوها رگه‌های مشخص تری دارد. معمولاً جفت جفت دیده می‌شود. از این نوع کبک‌ها در کوه‌های کوخرد زیاد وجود دارد مخصوصاً در زمستان وبهار و در هنگام باریدن باران وسبز شدن گیاهان در کوه‌ها و پشته‌ها مرغی پر سر وصدا است. أواز مطبوعی دارد که در کوه‌ها طنین انداز است.[20]

• شاعر در وصف این پرنده زیبا چنین می‌سراید:

در کوخرد و منطقه بخش کوخرد شهرستان بستک هرمزگان در جنوب ایران پرنده زیبای قُمری معروف و موجود است و آن را به گویش محلی «کِیات» می‌نامند. این پرنده زیبا در کوخرد و مناطق پشت رودخانه و در کنار سدهای آب ونخلستانها، کشتزارها و باغ‌ها زیاد دیده می‌شوند. پرنده‌ای بسیار زیبا و با آوازی دلنشین؛ که در کوخرد به آن می‌گویند «کِیات» سه نوع از این پرنده زیبا در منطقه وجود دارند که با این نام‌ها معروف هستند:

• کِیات اَزا
• کِیات پُشت رنگ
• کِیات سُرخُو

کیات ازا از همه بزرگ‌تر است وآواز دلنشینی نیز دارد. بطول ۲۸ یا ۳۰ سانتیمتر و با بدنی نسبتاً لاغر و زیر دم سیاه وکناره‌های سفید که شاهپرهای آن رفته رفته از وسط به کنار کوتاتر است. سطح پشتی قمری به خرمائی مایل به خاکی است که پرهائی که وسط آن‌ها سیاه است و در کنار گردنش لکه‌ای مرکب از رگه‌های سفید و حلقه سیاهی دور گردنش بر زیبائی آن افزوده‌است. پرنده نابالغ لکه‌های کنار گردن ناحیه گلو وسینه رنگ تقریباً صورتی ندارد. قمری جفت جفت یا به صورت گله‌های کوچک (اسراب) دیده می‌شوند.[22] پرواز تند و مستقیم وحرکات بال آن با تکان‌های شدید همراه‌است.

قمری در هرموسم تخم‌گذاری دو تا تخم می‌گذارند، وقمری نر و ماده با تناوب به روی تخم می‌خوابند و بعد از مرور ۲۱ روز این تخم‌ها تفقیص می‌کنند.

مادر شب‌ها روی بچه‌های خود می‌خوابد اما پدر مسؤلیت جیره دادن به جوجه‌ها در روز به عهده دارد. البته مادر نیز کم وبیشی غذاء به به چ‌های خود می‌دهد و به آن‌ها می‌رسد. زیستگاه این پرنده زیبا در کوه‌ها وکشتزارها ودرختان نزدیک شهرها و روستاها و مناطقی که سدهای آب وجود دارد مانند سد جابر و سد بز و سددرواه شمو و سد جاوید و مناطق گستردهٔ بادیه جنوبی کوخرد لانه می‌سازد. در کوخرد در زمان قدیم خیلی از این پرنده زیبا دیده می‌شد که متأسفانه امروزها از تعداد آن‌ها خیلی کم شده‌است و در اثر کم بارانی و صید جائر آن‌ها از جانب صیادان رفته رفته این پرنده زیبا دارد نسلش برچیده می‌شود.[14][20]