ابوالقاسم زهراوی

او در شهر الزهراء، در نزدیکی قرطبه (غرب اندلس از بلاد اسپانیا) زاده شد.زهراوی، منسوب به شهر الزهراء است. از تاریخ دقیق تولد و وفات او اطلاعی در دست نیست؛ ولی شهر الزهراء را عبدالرحمن الناصر بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عبدالرحمن بن هشام بن عبدالملک بن مروان بن حکمة هشتمین حکمران اموی، در سال ۳۲۵ هجری قمری ساخته‌است.[1]

زهراوی در شمار مشهورترین اطبای عرب است، اما وی نه در میان معاصرانش در اندلس و نه در سده‌های بعد در میان اعراب، بلکه تنها پس از آنکه ژراردو کرمونایی کتاب او را (التصریف) در سدة ۱۲ م به لاتین ترجمه و چاپ کرد، در مغرب زمین به عنوان جراح آوازه یافت.[2] گفته می‌شود که زهراوی پس از رازی و ابن سینا سومین نابغة علم طب است.[3] به گفتة نصر[4]«ابوالقاسم الزهراوی… بزرگ‌ترین چهرة اسلامی در جراحی بود. زهراوی با اعتماد به آثار پزشکان یونان بالخاصه پاولوس آیگینایی… التصریف را نوشت».

زهراوی برای درمان بسیاری از بیماری‌هایی که به عمل جراحی نیاز داشت راه‌های جدیدی ابداع نمود. از جمله دمل‌های کبد که از مواردی بود که بسیاری از پزشکان زمان خود را دچار حیرت کرد. او همیشه به شکافتن دمل‌های کبد و داغ کردن آن در همان لحظه روی می‌آورد. زهراوی به جراحی کشکک زانو، بیرون آوردن سنگ مثانه، برش نای، بازکردن دهانه رحم، عملیات قطع عضو و خارج کردن پولیپ بینی اقدام نمود. او به فن کالبد شکافی متکی بود و آن را یکی از شاخه‌های ضروری پزشکی می‌دانست. او حتی به جراحی ترمیمی (پلاستیک) نیز اقدام کرد. او نخستین کسی بود که برای جلوگیری از خون‌ریزی اقدام به بستن سرخرگ‌ها کرد. زهراوی نزد تاریخ نویسان پزشکی اولین کسی است که بیماری هموفیلی را شناخت و راه درمان مبتلایان به آن را ارائه کرد. او همچنین طریقه بخیه زدن زخم‌ها را به صورت داخلی به‌طوری‌که چیزی از آن دیده نشود و بخیه هشت تایی را در جراحی شکم به شاگردان خود آموخت. او در جراحی از نخی که از روده گربه بدست آورد استفاده نمود که امروزه به نام cat gut معروف است و استفاده زیادی در اعمال جراحی دارد. او کسی بود که از ابریشم به صورت نخ جهت بستن در عمل جراحی استفاده کرد و امروزه این نخ به نام Silk معروف است. زهراوی برای تمام عملیات جراحی در نیم‌تنه پائین انسان توصیه کرده‌است که پیش از هر کاری لگن خاصره و پاها را بالا نگه داشته شود و این طریقه‌ای است که غرب مستقیماً آن را از این جراح عرب اقتباس کرده و این طریقه به نام جراح آلمانی فدریک ترندلنبرگ معروف شده‌است و خود آن‌ها معترفند که ما طریقه بازگذاشتن شکافی در نوار گچ‌گیری در شکستگی‌های باز را نیز از زهراوی فرا گرفته‌ایم. زهراوی به جراحان چشم‌پزشکان، دندان‌پزشکان اروپائی از نظر ابزار و آلات لازم برای انجام عملیات با شکل‌های جدیدی که آن‌ها را توصیف نموده کمک کرده‌است.[5]

وی مخترع ابزار جراحی و بزرگ‌ترین جراح زمان خود بود.[6]

صفحه‌ای از ترجمه کتاب ابزارهای جراحی به لاتین که در سال ۱۵۳۱ چاپ شده‌است.

کتاب نفیس التصریف لمن عجر عن التالیف زهراوی، او را به عنوان یکی از بنیان‌گذاران جراحی در اسلام به شهرت رسانده‌است.[7] این اثر به عربی در سی مقاله است. ۲۹ مقالة آن در امراض گوناگون و کیفیت علاج آن‌ها و همچنین شناخت ادویه و عقاقیر است. مقالة سی‌ام این اثر در جراحی است که جراحی چشم را هم دربر گرفته و در سه بخش است: بخش اول در مورد سوزاندن زخم است که در حدیث پیامبر نیز به آن توجه شده و زهراوی این نوع درمان را برای سکته پیش‌بینی کرده‌است.. بخش دوم در مورد عمل‌های جراحی با یک چاقوی کوچک و عمل چشم و جراحی دهان و بخش سوم دربارة شکل‌های گوناگون شکستگی و دررفتگی استخوان و زایمان است. بهترین بخش التصریف جراحی است. کتاب با تصاویر بی‌شماری آراسته شده که بیشتر آن‌ها ابزاری است که خود زهراوی اختراع کرده‌است. کتاب با کلمة رمز احتیاط شروع می‌شود و با همان کلمه به پایان می‌رسد.[8]

ترجمه‌های متعددی در ایتالیا، آکسفورد و … از این کتاب به زبان لاتین چاپ شده‌است. اولین ترجمه این کتاب را جرارد کرمونایی[پانویس 1] در نیمه دوم قرن دوازدهم میلادی در شهر طلیطله انجام داده‌است.[9]

• زهراوی، ابوالقاسم (۱۳۷۴). التصریف لمن عجز عن التالیف (بخش:ابزارهای جراحی). ۱ جلدی. ترجمهٔ احمد آرام - مهدی محقق. تهران: موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران و مؤسسه بین‌المللی اندیشه و تمدن اسلامی کوالالامپور مالزی. ص. ۲۷۸. تاریخ وارد شده در |تاریخ بازبینی= را بررسی کنید (کمک); پارامتر |تاریخ بازیابی= نیاز به وارد کردن |پیوند= دارد (کمک)