کراتون
در زمین‌شناسیِ، بخشی از پوستهٔ زمین که به پایداری رسیده و در دوره‌ای طولانی تنها دچار دگرشکلی اندکی شده‌است را کراتون (craton) یا پوستهٔ پایا[1] یا پایاپوسته می‌گویند.
پوسته پایا بخش‌های کهن و پایدار پوسته کره زمین هستند که دارای مقاومت زیادی بوده و برخلاف بخش‌هایی که دچار فرایند کوهزایی شده‌اند طی حدود یک میلیارد سال گذشته تغییر شکل عمده‌ای نیافته‌اند. کراتون‌ها که با پشت سر گذاشتن دوره‌های طولانی جدایش و فشردگی قاره‌ها هم‌چنان شکل خود را حفظ کرده‌اند معمولاًْ در داخله‌های صفحات زمین‌ساختی قرار دارند. کراتون‌ها را می‌توان در اصل «هسته» هر قاره به‌شمار آورد که بقیه قسمت‌های قاره طی یک میلیارد سال گذشته به آن‌ها پیوند خورده است.
قدیمی‌ترین پایاپوسته‌ها حدود ۳ میلیارد سال سن دارند و در دوره گذار میان نخست‌زیستی (آرکئن) و پیشین‌زیستی (پروتروزویک) تشکیل شده‌اند. کراتون‌ها در برخی نقاط جهان به شکل سپرهایی به سطح آمده‌اند؛ این سپرها ساختارهای بزرگ زمین‌شناختی هستند که در آن‌ها سنگ‌های ژرف به سطح آمده‌اند. قاره‌های امروزی همگی یک یا چند سپر دارند برای نمونه سپر کانادا در قاره آمریکای شمالی و سپر بالتیک و سپر اوکراین در قاره اروپا. سپرهای بالتیک و اوکراین هر دو توسط یک پوسته پایا تشکیل شده‌اند که کراتون اروپای شرقی نامیده می‌شود.
درون کراتون‌ها اغلب نواحی طویل و کمربندمانندی از سنگ‌های سخت‌شده قرار دارد که کمربند سنگ سبز greenstone belt نامیده می‌شوند و منبع عمده ذخائر طلا هستند (مثلاًْ در استرالیای غربی، سپر کانادا و غرب آفریقا).
قدیمی‌ترین صخره‌های جهان ازجمله سنگ‌هایی که گنیس آکاستا نام دارند و در سپر کانادا قرار گرفته‌اند حدود ۳.۸ میلیارد سال دیرینگی دارند. در کراتون پیلبا در استرالیا زیرکونیمی یافت شده که دیرینگی بسیار بیشتری دارند (تا ۴.۳ میلیارد سال) و پیدا شدن آن این فرض را تقویت می‌کند که در زمان پیش از ایجاد کراتون‌های امروزی نیز پوسته قاره‌ای یا در هر صورت رسوبات (و بنابراین آب روان) وجود داشته که بعدها نابود شده‌است.
منابع
- برابرنهاده فرهنگستان زبان فارسی.
Grotzinger, John P.; Jordan, Thomas H. (4 February 2010), Understanding Earth (Sixth ed.), W. H. Freeman, ISBN 978-1-4292-1951-8
- Stanley, Steven M. (1999). Earth System History. New York: W.H. Freeman and Company. pp. 297–302. ISBN 0-7167-2882-6.