هدایة المتعالمین فی الطب

ابوبکر ربیع بن احمد اخوینی بخاری خود را شاگرد زکریا رازی می‌داند. تاکنون کتاب دیگری از اخوینی بخاری پیدا نشده‌است. اخوینی بخاری اهل شهر بخارا بوده‌است. بخارا پایتخت سلسله سامانیان است. سامانیان جزو نخستین حکومت‌های مستقل ایرانی بودند که پس از حمله و هجوم اعراب به کشور ایران در نواحی خراسان و ماوراءالنهر تشکیل شدند. پس از استیلای اعراب بر کشور ایران با سقوط سلسله ساسانیان، زبان رسمی کشور ایران از پارسی میانه (پارسی پهلوی) به زبان عربی تغییر یافت و ایرانیان به دلیل قرابت حروف الفبای زبان عربی و زبان پارسی، عربی را به عنوان زبان رایج علمی پذیرفتند. اخوینی بخاری کتاب (هدایه المتعلمین فی الطب) را در چنین بستر تاریخی به زبان پارسی دری نوشته‌است.

اخوینی بخاری کتاب را برای استفاده عامه مردم و با انشایی ساده و نسبتاً روان دری تألیف نموده ولی بعضی از اسامی کالبدشناسی و بیماری‌ها را هم به زبان عربی نوشته‌است. او همچنین به تجربیات خود در درمان بیماران اشاره کرده‌است. از دیدگاه اخوینی، پزشکی شامل سه بخش بوده‌است: «امور طبیعی»، «دانستن اسباب»، «علایم و دلایل». از نظر اخوینی بخاری دانش پزشکی دارای دو بخش نظری و عملی است. پزشکی عملی دو وظیفه دارد: نگاهداری تندرستی افراد سالم؛ و بازگرداندن تندرستی به تن بیماران.[2] در ابتدای این کتاب به بیان ارکان، مزاج، طبایع چهارگانه و کلیات کالبدشناسی و وظایف‌الاعضاء (فیزیولوژی) اشاره شده‌است[3] و سپس به بیان بیماری پرداخته‌است و در هر مورد ابتدا تعریف بیماری، سپس علل و علایم و پس از آن روش درمان بیماری بیان شده‌است[4]؛ در این کتاب بیماری‌های روانی مورد بحث قرار گرفته و نویسنده اشاره می‌کند که در مدت سی سال کار طبابت خود بیماران مبتلا به مالیخولیا را با روش ویژه خود درمان کرده‌است و به همین دلیل ملقب به پزشک دیوانگان شده‌است.[5] بیشتر مطالب کتاب هدایه المتعلمین فی الطب با مبانی علمی کتب پزشکی حاضر هماهنگی دارد.