شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه

تا پیش از سال ۱۳۰۵ خورشیدی، تعدادی اتوبوس در تهران بود که به صورت انفرادی و عمدتاً مسیرهای بیرون شهر کار می‌کردند. در این سال وزارت فوائد عامه در دوران وزارت مخبرالسلطنه هدایت قراردادی با «کمپانی متفقه دانمارکی» بست که مجموعه‌ای از دو یا سه شرکت دانمارکی بود. این کمپانی متعهد می‌شد دست کم هفت خط اتوبوسرانی در تهران و شمیران راه‌اندازی کند. حمل و نقل عمومی تهران تا پیش از آن تاریخ با واگن اسبی بود. پانصد درشکه هم در آن تاریخ در تهران فعال بود. نخستین بهای بلیط که تعیین شد، هشت شاهی بود و کمپانی می‌بایست پنج درصد سود سالیانه خود را به دولت بپردازد.[5]

با توسعه شهر در تهران، اتوبوسرانی به شکلی نابسامان و از هم گسیخته درآمد. اتوبوس‌ها در مالکیت افرادی بود که گاه بعضی چند نفری شریک می‌شدند اما اتوبوس‌ها عمدتاً مستقل از هم کار می‌کردند. عطاءالملک روحی، نماینده مجلس سنا وضع اتوبوسرانی تهران را در سال ۱۳۲۹ چنین توصیف می‌کند:

«این اتوبوس‌هایی که ما داریم در زنگبار هم پیدا نمی‌شود. به منتهای کثافت و منتهای وقاحت، هم از حیث اخلاق کارکنانش و هم از حیث سازمان آن‌ها. می‌آیند یک شاسی کامیون می‌خرند و یک اتاق رویش می‌سازند. آن وقت یک میخی شلوار را پاره می‌کند، لباس را چرب می‌کند، انواع کثافت در آن هست. تمام عمله‌جات آن بی‌ادب هستند، اینها برای یک ریال کورس می‌گذارند آدم زیر می‌کنند، اینها ادب و تربیت ندارند اگر یک مسافر بیچاره یک خرده جلوتر بگوید نگهدار، آنها بنا می‌کنند بد گفتن که تو که می‌خواستی اینجا پیاده شوی، می‌خواستی اتومبیل شخصی سوار شوی».[6]

در ۱۶ بهمن ۱۳۳۱ "قانون تأسیس شرکت اتوبوس‌رانی عمومی" به تصویب مجلس شورای ملی رسید، و ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ آیین‌نامه اجرایی این قانون نیز در ده ماده از سوی هیئت وزیران تصویب شد. سرانجام، ۲۵ فروردین ۱۳۳۵ شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه به عنوان نخستین شرکت سهامی اتوبوسرانی عمومی ایران با سرمایه ۳۰۰ میلیون ریالی (۳۰٬۰۰۰ سهم ۱۰٬۰۰۰ ریالی بانام) به شماره ۵۱۳۷ به ثبت رسید و محل قانونی آن در ساختمان شهرداری تهران تعیین شد. ۵۱٪ سهام این شرکت به نام شهرداری تهران و ۴۹٪ باقی‌مانده به نام اتوبوس‌داران سابق تهران شد. هیئت مدیره‌ای هفت نفری نیز مسئولیت اداره این شرکت را بر عهده گرفت که ۳ تن از آنان از بین سهامداران خصوصی دارنده ۴۹٪ سهام و ۴ تن آنان از طرف شهرداری تهران انتخاب شدند (تیمسار سرلشکر مهدی‌قلی علوی مقدم، رئیس شهربانی کل کشور وقت با حفظ سمت به عنوان رئیس هیئت مدیره و مدیرعامل، اسدالله اکرمی، نصیر دادخواه و سرهنگ ناصر امیر نصیری). این شرکت از تیر ۱۳۳۵ با راه‌اندازی خط یک با کرایه بلیت یک ریالی خدمات اتوبوسرانی خود را آغاز کرد. سپس، به تدریج خطوط اتوبوسرانی موجود از بخش خصوصی تحویل گرفته شد.[7][8]

خطوط اتوبوسرانی تهران از قدیم همواره با تغییراتی همراه بود که از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۶۹ خطوط به تدریج شکل گرفتند از سال ۱۳۶۹ اتوبوسرانی دچار تحولات اساسی شد و طی سال‌های ۱۳۷۱ تا ۱۳۷۴ خطوط بسیاری اصلاح یا تأسیس شد این روند در سال‌های بعد طی سال‌های ۱۳۷۷، ۱۳۷۸، ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۵ با روش‌های جدید و تلفیقی از خطوط مترو و اتوبوس پیگیری شد. در سال ۱۳۸۵ با اجرای طرح خصوصی‌سازی بر مبنا پر مسافر (درآمد بر مبنای تعداد مسافر) تعداد مسافران در خطوط عادی به شدت کاهش یافت و گرایش شهروندان به خودروی شخصی بیشتر شد. بیشترین تعداد انحلال خطوط اتوبوسرانی در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۵ اتفاق افتاد و به‌طور کلی در این سال‌ها خطوط از حالت پیوسته و منسجم خارج شد.