برج آرامگاه علاءالدین

این برج مدفن حسن علاءالدوله حاکم وقت ری می‌باشد. بر اساس آنچه در کتیبه ذکر شده، حسن علاءالدوله در چهارم صفر ۶۷۵ هجری قمری در گذشته و پسرش فخرالدین بر روی قبر او برجی بنا کرد که از نظر معماری دارای سبکی کاملاً منحصر به فرد و چشم‌نواز است. تاریخ اتمام ساخت این برج که بیش از هفتصد و سی سال قدمت دارد به سال ۶۸۸ هجری قمری(۶۶۷ هجری شمسی) مقارن با اواخر سلطنت ارغون خان بر می‌گردد.
اجداد فخرالدین، پسر علاء الدوله، از فرمانروایان ری بوده‌اند. بعد از ساخت برج، فخرالدین پسر علاءالدوله نیز به حکومت بغداد گمارده شد. او در سال ۶۹۱ به سمت بغداد رفت و در سال ۷۰۹ در آن شهر در گذشت. پدر و پسر علاءالدوله هر دو لقب فخرالدین داشته‌اند. حسن علاء الدوله با علاءالدوله سمنانی از بزرگان تصوف ایرانی و از شاعران و نویسندگان سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری نیز خویشاوند بوده‌است. زیرا علاءالدوله عمویی داشت به نام سید جمال‌الدین قاسم بن جمال‌الدین محمد که در ورامین اقامت داشت و تنها دخترش، زهره را به حاکم سمنان داد و از آن دختر، دو پسر به نام ملک جلال‌الدین و ملک شرف‌الدین به دنیا آمدند که علاءالدوله سمنانی فرزند اوست.
با توجه به کتاب انساب الاشراف نسب علاءالدوله به سجاد، امام چهارم شیعیان، می‌رسد. خانواده علاءالدوله در منطقه نفوذ زیادی داشتند و تعدادی از آن‌ها در ورامین و مناطق دیگر فرمانروا بوده‌اند و از خود آثاری به جا گذاشته‌اند که معروف‌ترین آن‌ها بنای امامزاده یحیی (ورامین) است که به وسیلهٔ فخر الدین، پسر علاءالدوله بنا شده‌است. فخر الدین پسر علاءالدوله در عصر اباقاخان مغول و به توصیهٔ خواجه نصیرالدین طوسی، شهزادهٔ ارغون گردید و به پشتیبانی او در شمار ملوک ری درآمد و در ری مقام سروری یافت.
مدفون این بقعه جزو معدود مواردی است که مردم ورامین آن را به نام امامزاده نمی‌شناسند و آن را عموماً برج یا بقعه علاءالدوله معرفی می‌کنند. برخی از معمران منکر وجود قبری در آن شده ولی برخی وجود قبر را در آن رد نکرده بلکه آن را متعلق به رهگذری می‌دانند که در اوایل قرن چهاردهم شمسی بعد از فوت در این محل دفن شده‌است.[2]

معماری برج علاءالدوله ورامین

معماری برج

بنای برج علاء الدین به سبک و روش سلجوقی ساخته شده‌است البته این سبک مدت‌ها قبل یعنی از دوره سامانیان آغاز شده بود و در دوران سلجوقی تغییرات قابل ملاحظه‌ای یافت. از نظر شیوه‌های تزئینی، در این برج از فن کاشیکاری، گچکاری و آجرکاری برای تزئین بنا استفاده شده‌است. تزئینات کاشیکاری این برج، در یک باند کتیبه و سطوح مثلثی بالای آن تمرکز یافته‌است. در زمینهٔ کتیبه، با به‌کارگیری قطعات کوچک کاشی مربع شکل با لعاب آبی، شبکه‌ای منظم از شش ضلعی ایجاد گشته و متن شبکه با تزئینات گچی قالب زده شده‌است. این برج‌ها با مقاطع ستاره‌ای شکل میله اصلی آن‌ها و نوک مخروطی یا ناتمام تقلید از سبک «چادر» می‌باشد که مخصوص بسیاری از ساختمان‌های این دوره است. این بنا شبیه گورهای سلطنتی است و ارتباطی با بناهای مذهبی نداشته‌است بلکه به این منظور ساخته می‌شده تا از تخریب جسد جلوگیری شود. جنازه‌ها در این نوع بناها عمدتاً در سرداب نگهداری می‌شده و کمتر به دفن آن اقدم می‌شده‌است. برج علاء الدوله ورامین یکی از قدیمی‌ترین نمونه برج‌های آرامگاهی کشور است. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد ساخت این برج، تزئینات خارجی آن است که به وسیله کاشی‌های فیروزه‌ای و شمسه‌های آجری که از اختلاط رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و آجری رنگ تشکیل شده پوشیده شده‌است. شکل ظاهری برج از دو قسمت استوانه‌ای چند ضلعی و گنبد مخروطی شکل تشکیل می‌شود. این برج متعلق به دوره ایلخانیان مغول است و تمام سطح آن آجرکاری است و حاشیه بالای آن با کاشیهای آبی رنگ تزئین شده‌است. گنبد این برج مخروطی شکل، بر فراز شبستان مدور ساخته شده که از ویژگی گنبدهای دوره سلجوقی و ایلخانی است. گنبد این برج دو پوششی است، گنبد داخلی نیمه بیضوی است و بدون واسطه بر روی بدنه واقع شده‌است و پوشش خارجی که آجری است به واسطه سه کنج‌های بدنه بر روی پرده‌ها و دندانه‌های بدنه واقع شده‌است. آجر چینی گنبد خارجی به صورت معمولی و رگ چین اجرا شده و تنها در رأس؛ ناحیه‌ای با طرح جناغی است که از فرو رفتگی بعضی از آجرها پدید آمده‌است در بالای سقف روزنه‌ای به منظور تأمین روشنایی و تهویه بنا بین سقف بیرونی و داخلی تعبیه شده‌است. در قسمت غربی این برج، کمی پائین‌تر از مخروط سقف دریچه‌ای با قوس جناغی بر روی یکی از دندانه‌ها ساخته شده‌است که این دریچه ورودی پلکانی مارپیچی است در ضخامت دیوار برج ساخته شده و در فاصله بین دو پوش گنبد یعنی سطح فوقانی گنبد داخلی و سطح داخلی گنبد خارجی ختم می‌شود. برای دسترسی به این پلکان که ظاهراً به منظور بازرسی، نگهداری و تعمیر بنا مورد استفاده بوده نیاز به نردبان است. در این برج دو ورودی، ارتباط فضای داخل و خارج برج را برقرار می‌سازد. یکی در جبههٔ جنوب غربی با درگاهی مستطیل شکل و طاقی تیزه دار که کوتاه است و تمام سطح سردر که در فاصلهٔ بین چهار پره گسترش یافته، گچ اندود شده‌است. در زیر طاق اصلی سر در و با فاصله‌ای از آن، طاق نوک تیز دیگری با کاربری ساده گچی است که همهٔ آن به دوره‌ای جدیدتر از اصل بنا متعلق است. ورودی دیگر برج در جبههٔ شمالی و از طریق ایوان کم عمقی است که با بنای برج تلفیق شده‌است. در زیر اتاق برج سردابه‌ای وجود دارد که پائین‌تر از سطح زمین واقع شده‌است که از نظر نقشه، دارای طرح چلیپای ایرانی یا بعلاوه است. طرح چلیپا در این برج، به صورت بسیار منظم و دقیق داخل یک دایره محاط شده‌است. هر یک از بازوهای چلیپا با طاقی ضربی پوشش شده که تداوم این پوشش در بخش میانی، طاق چهار بخش مرکزی را ساخته‌است. کل ارتفاع سردابه از کف تا نقطهٔ تیزهٔ طاق، ۹۲/۲ سانتی‌متر و ارتفاع سکوهای جانبی، یعنی ارتفاع از کف تا پاکار قوس، ۱۰۴سانتی‌متر است. از این نقطه با ۵ سانتی‌متر عقب‌نشینی، استوانهٔ اصلی برج آغاز می‌گردد که به صورت یکنواخت تا ارتفاع۷۱/۱۱متری، یعنی پاکار گنبد داخلی، بالا می‌رود. محل پاکار گنبد داخلی حدود ۵ سانتی‌متر پیش نشسته‌است. ارتفاع گنبد داخلی از محل پاکار تا نقطهٔ تیزهٔ گنبد، ۴۰/۴متر است. دیوار استوانهٔ داخلی برج از کف تا پاکار گنبد داخلی سر سفتی دارد که در جبههٔ غربی، ۵ سانتی‌متر و در جبههٔ شرقی، ۲۸ سانتی‌متر است. با توجه به اینکه این سر سفتی عموماً در ساختمان برج‌های آرامگاهی در تمام جهات در اصل به صورت یکنواخت اجرا می‌شده، این عدم تقارن احتمالاً نشانهٔ وجود حرکتی جزئی در بناست. دیوارهای داخلی، آجری است که به صورت معمول و یکنواخت انجام گرفته و روی آن در اصل با کاهگل اندود و سپس با گچ سفیدکاری شده بوده‌است. ارتفاع این سردابه ۱۹۲ سانتی‌متر است. بنا در قسمت خارج دارای۳۲ برجستگی است که در جنوبی آن در اصل وجود نداشته‌است. این بنا از داخل کاملاً دایره‌ای است. این برج از یک قسمت استوانه‌ای شکل ساخته شده و قسمت مخروط شکلی که بر روی قسمت استوانه‌ای است. ارتفاع قسمت استوانه‌ای ۲ متر و ارتفاع قسمت مخروطی ۵ متر می‌باشد که روی هم رفته ۱۷ متر می‌شود. پایه برج بر روی پایه مدور آجری بنا شده که در کل متشکل از ۹ ردیف آجر است و نوک دندانه‌ها مماس بر دایره قاعده قرار دارد. ارتفاع بنا از کف سردابه تا آخر آن ۲۷ متر است حرکت عمودی دندانه‌ها، آن را مرتفع‌تر نشان می‌دهد.[2]

تاریخ بنای برج علاءالدین در کتیبه‌ای که در محل اتصال بخش استوانه‌ای به بخش مخروطی برج قرار گرفته درج شده‌است که نشان می‌دهد ساخت برج مربوط به اواخر قرن ۷ هجری قمری است. متأسفانه امروزه بیشتر بخش آغازین کتیبه از بین رفته یا قابل خواندن نیست. کتیبه از جبهه جنوبی شروع می‌شود و مصالحی که برای نوشتن کتیبه مورد استفاده قرار گرفته آجر تراشیده‌است که با طرح‌های شبیه به برگ مزین شده‌است. متن کتیبه از این قرار است:

بسم الله الرحمن الرحیم… ذکره… امره… الاسلام… الانام علاءالدوله و دین رکن الاسلام و المسلمین کهف العتره المرتضی ابن المولی الاعظم فخرالدوله و دین حسن الحسینی الورامینی رضوان الله علیه و (علی) ارواح اجداده مغن الاکام بحمد و آله مصابیح العلام توفی فی اربع صفر سنه خمس و سبعین و ستمایه و تم هذه القبه فی سنه ۶۸۸، الورامینی رضوان الله علیه و علی ارواح اجداده مفن الاکام به محمد و آله مصابیح الظلام

ترجمه متن کتیبه:

به نام خداوند بخشنده و مهربان… علاءالدوله و دین تکیه‌گاه اسلام و مسلمین آرامگاه فرزند مرتضی پسر مولای بزرگوار، فخرالدوله و دین حسن حسینی ورامینی که خداوند به حق محمد و آل محمد که چراغ هدایت هستند بهشت را جایگاه او (علاءالدین) و اجدادش فرماید در هفته اول صفر سال ۶۷۵ وفات کرد و این بنا در سال ۶۸۸ به پایان رسید. ورامینی (که خداوند بحق محمد و آل او که کلید (چراغ) در تاریکی‌ها هستند) بهشت را قسمت او و اجدادش بفرماید.

[3]

این بنا شبیه گورهای سلطنتی است و ارتباطی با بناهای مذهبی نداشته‌است بلکه به این منظور ساخته می‌شده تا از تخریب جسد جلوگیری شود. جنازه‌ها در این نوع بناها عمدتاً در سرداب نگهداری می‌شده و کمتر به دفن آن اقدم می‌شده‌است. هم‌اکنون در محل این اثر تاریخی نمایشگاه‌های مختلف به صورت موقت توسط مسئولین شهر برگزار می‌گردد.

برج علاءالدین در سال ۱۳۰۳ خورشیدی؛ عکاس والتر میتل‌هولتسر

صادق هدایت نویسنده بزرگ معاصر در کتاب سگ ولگرد (داستان کوتاه) در حدود سال ۱۳۲۰، برج علاءالدوله و میدان ورامین با درخت چنار کهن سالش را(که امروزه اثری از آن چنار بزرگ در این میدان نیست) چنین وصف کرده‌است:

«چند دکان کوچک نانوایی، قصابی، عطاری، دو قهوه‌خانه و یک سلمانی که همه آن‌ها برای سد جوع و رفع احتیاجات خیلی ابتدایی زندگی بود تشکیل میدان ورامین را می‌داد. میدان و آدمهایش زیر خورشید قهار، نیم سوخته، نیم بریان شده، آرزوی اولین نسیم غروب و سایه شب را می‌کردند. آدمها، دکانها، درختها و جانوران از کار و جنبش افتاده بودند. هوای گرمی روی سر آن‌ها سنگینی می‌کرد و گرد وغبار نرمی جلو آسمان لاجوردی موج می‌زد که به واسطه آمد و شد اتومبیلها پیوسته به غلظت آن می‌افزود. یک طرف میدان درخت چنار کهنی بود که میان تنه اش پوک و ریخته بود ولی با سماجت هرچه تمامتر شاخه‌های کج و کوله نقرسی خود را گسترده بود و زیر سایه برگ‌های خاک آلودش یک سکوی پهن بزرگ زده بودند که دو پسربچه در آنجا به آواز رسا شیربرنج و تخمه کدو می‌فروختند. آب گل آلود غلیظی از میان جوی جلوی قهوه‌خانه به زحمت خودش را می‌کشاند و رد می‌شد. تنها بنایی که جلب نظر را می‌کرد برج معروف ورامین بود که نصف تنه استوانه‌ای ترک ترک آن با سر مخروطی پیدا بود. گنجشک‌هایی که لای درز آجرهای ریخته آن لانه کرده بودند، آن‌ها هم از شدت گرما خاموش و چرت می‌زدند فقط صدای ناله سگی فاصله به فاصله سکوت را می‌شکست.»

همان‌طور که از نوشتهٔ صادق هدایت پیداست این بنا در طول صدها سال دچار فرسایش شده بوده‌است. البته در سال‌های اخیر بر روی برج عملیات مرمت‌سازی صورت گرفته‌است.

دونالد ویلبر، پژوهشگر تاریخ معماری ایرانی و اسلامی در اردیبهشت سال ۱۳۱۸ از بنا بازدید کرده و در مورد آن می‌نویسد:

«این بنا در سال ۱۲۹۸میلادی (۶۸۸ه‍.ق) بنا شده‌است. تزئینات این مقبره از لحاظ تنظیم دقیق جزئیات قابل توجه است و تناسب تزئینات آن با برج و ظرافت‌های کار، بر آثار دوران گذشته برتری دارد و تزئینات لعابدار کاشیکاری در اوج تکامل خود نشان داده شده‌اند.»

• برج کاشانه بسطام
• گنبد قابوس
• برج علی‌آباد
• برج طغرل
• برج مهماندوست
• میل رادکان چناران