بحر (شعر)

۱) متّفق‌الارکان: که از تکرار افاعیل عروضی به‌دست می‌آید، دارای بحرهای: هزج، رجز، رمل، وافر، کامل، متقارب، متدارک.
۲) مختلف‌الارکان: که از ترکیب یا از ترکیب و تکرار افاعیل عروضی به‌دست می‌آید، دارای بحرهای: طویل، مدید، بسیط، غریب، قریب، مُشاکِل، مضارع، مقتضب، مجتثّ سریع، و خفیف.

گونه‌های شعریِ ایرانیان با گونه‌های شعر عرب تفاوت دارد. برخی بحرها، مانند قریب و مشاکل و غریب، ویژهٔ شعر فارسی است و در عربی کاربردی ندارد؛ برخی دیگر میان شعر فارسی و عربی مشترک است، همچون هزج و رجز و رمل و مُنْسَرِح و مُضارِع و خفیف و مُقْتَضَب و مُجْتَثّ و سریع و متقارب و متدارک؛ و برخی ویژهٔ شعر عرب است، مانند طویل و مدید و بسیط (البته در فارسی نیز در این بحرها شعر سروده شده، اما اندک؛ برخلاف عربی، که این بحر در عروضِ آن کاربردِ فراوان دارد).

این اختلاف، ناشی از ویژگی‌های زبانی، شعری و احساسیِ دو زبان فارسی و عربی است.

در عروض قدیم، بحور عروضی را بر اساس ارکان، نامگذاری می کردند و تغییری که در شکل رکن ایجاد می شد، با صفتی نام می بردند.

برای نمونه، وزن مبتنی بر تکرار فاعلاتن را رَمَل می نامند. اگر در رکن آخر، یک هجا حذف شود، می گویند محذوف. اگر فاعلاتن تبدیل به فعلاتن شود، می گویند مخبون شده. و اگر مستفعلن تبدیل به مفاعلن شود هم می گویند مخبون شده. یا اگر فاعلن تبدیل به فَعَلن می شد هم «مخبون» شده بود.

یا می گفتند که فَعَلاتُ، شکل مَشکول فاعلاتن است.

یا وزن ِ مبتنی بر فَعولُن را متقارب می نامند و اگر فَ از اول فعولُن می افتاد، می گفتند اثلم شده. یا اگر آخر آن می افتاد می گفتند محذوف.

یا به وزن مبتنی بر (مستفعلن فاعلن) می گفتند «بسیط»

یا به وزن مبتنی بر (مستفعلن فاعلاتن) ، «مجتث» می گفتند. و همان‌طور که گفتیم (مُتَفعِلن) (مفاعلن) از (مستفعلن) «مخبون» شده و (فعلاتن) از (فاعلاتن) «مخبون» شده است! و (فَعَلُن) از (فاعلاتن) «مخبون ِ محذوف» است.

و به اوزان مبتنی بر (مفاعیلن)، «هزج» می گفتند. و تبدیل (مفاعیلن) به (مفاعیلُ) را «کفّ» می نامیدند و می گفتند «هزج، مکفوف» شده.

و وزن مبتنی بر (مستفعلن مفعولاتُ) را «منسرح» می گفتند. و می گفتند (مفتعلن) از (مستفعلن)، «مَطوی» شده است و (فاعلاتُ) از (مفعولاتُ) «مطوی» است. یعنی هجای دوم کوتاه شده! و (فاعلن) از (مفعولاتُ) «مطوی ِ مکشوف» شده. و (فَع) از (مفعولاتُ) «منحور» شده.

و (مستفعلن مستفعلن مفعولاتُ) را بحر ِ «سریع» می نامیدند.

وزن مبتنی بر (مفاعیلن فاعلاتن) را «مضارع» می نامیدند. تبدیل (مفاعیلن) به (مفعولُ) را «اخرب» می گفتند و (فاعلاتُ) از (فاعلاتن) و (مفاعیلُ) از (مفاعیلن) را «مکفوف» می گفتند. یعنی هجای آخر کوتاه شده است.

یا (مفعولُ) از (مفاعیلن) «اخرب» شده است. (فاعلاتُ) از (فاعلاتن) و (مفاعیلُ) از (مفاعیلن) «مکفوف» شده است.

(مفاعلن) از (مفاعیلن) «مقبوض» شده است. مقبوض یعنی کوتاه شدن هجای سوم! و (فعولن) یا (مفاعی) از (مفاعیلن) «محذوف» شده.

به کلمه آخر مصراع اول «عروض» و به کلمه آخر ِ مصراع ِ دوم، «ضَرب» یا «عَجُز» می گفتند.

(مَفا) یا (فَعَل) از (مفاعیلن) «جَبّ» شده و به آن «مجبوب» می گفتند.

استفاده از روش ِ قدیم عروضی، اصلیت بخشیدن به خود ِ افاعیل است در صورتی که اصالت با هجا ها است و افاعیل مفهوم خاصی ندارند.

با ساختار تقطیع هجایی و علامت گذاری با علامت های مربوط به هجاهای کوتاه و بلند، نیازی به آموختن این شیوه ی یادگیری عروض نیست. اما نظر به تاریخ آن، یک دانشجوی ادبیات بهتر است این نام ها و این اصطلاح ها را بداند.

برگرفته از آموزش عروض، سهیل قاسمی^[۲] و کتاب آشنایی با عروض و قافیه سیروس شمیسا.^[۳]

متقارب در لغت به‌معنی نزدیک به هم است، و در اصطلاح عروض به بحری گفته می‌شود که از تکرار جزء (رکنِ) «فعولن» به‌دست می‌آید.

زحافات (تغییرات) مشهور بحر متقارب:

۱- حذف: برداشتن یک هجای بلند از آخر «فعولن» است و «فعو» را که باقی می‌مانَد، به فَعَل تبدیل می‌کنند که به آن محذوف می‌گویند.
۲- ثَلم: اگر از «فعولن» تنها دو هجای بلند باقی بماند، آن را با «فع‌لن» نشان می‌دهند و به آن اثلم می‌گویند.

رجز در لغت به‌معنی اضطراب و سرعت است، و در اصطلاح عروض به بحری گفته می‌شود که از تکرار جزء (رکنِ) «مستفعلن» به‌دست می‌آید.

زحافات مشهور بحر رجز:

۱- طیّ: حذف حرف ساکنِ چهارم (ف) از رکنِ «مستفعلن» است و سپس مُستَعِلُن را که باقی می‌مانَد به «مُفتَعِلُن» تبدیل می‌کنند که به آن «مَطویّ» می‌گویند.
۲- خَبن: حذف حرف ساکنِ دوم (س) از «مستفعلن» است و سپس مُتَفعِلُن را که باقی می‌مانَد به «مَفاعِلُن» تبدیل می‌کنند و به آن «مخبون» می‌گویند.
۳- تَرفیل: اگر یک هجای بلند به آخر جزء «مستفعلن» افزوده شود آن را با «مستفعلاتُن» نشان می‌دهند و به آن «مرفَّل» می‌گویند.

رَمَل در لغت به‌معنی بافتن حصیر است، و در اصطلاح عروض به بحری گفته می‌شود که از تکرار جزء (رکنِ) «فاعلاتن» پدید می‌آید.

زحافات مشهور بحر رمل:

۱- کَفّ: انداختن حرف هفتم ساکن را «کفّ» و «فاعلات» را که پس از حذف «ن» از فاعلاتن می‌ماند، «مکفوف» می‌گویند.

۲- حذف: انداختن هجای بلند آخر «فاعلاتن» است که از آن «فاعلا» می‌ماند و آن را به «فاعلن» تبدیل می‌کنند که به آن «محذوف» می‌گویند.

۳- خبن: انداختن حرف ساکن دوم «فاعلاتن» را «خبن» و «فعلاتن» را که می‌ماند «مخبون» می‌گویند.

۴- خبن و کفّ: پس از انجام دو زحاف خبن و کفّ از جزء فاعلاتن «فعلاتُ» می‌ماند که به آن «مخبون مکفوف» یا «مشکول» می‌گویند.

۵- خبن و حذف: پس از انجام دو زحاف خبن و حذف از جزء "فاعلاتن"، "فَعِلا" می‌ماند و آن را به "فَعِلُن" تبدیل می‌کنند، که به آن "مخبون محذوف" می‌گویند.

۶- صلم: اگر از «فاعلاتن» تنها دو هجای بلند بماند، آن را با «فع‌لن» نشان می‌دهند و به آن «اصلم» می‌گویند.

۷- طمس: اگر از جزء «فاعلاتن» تنها دو هجای بلند بماند، آن را با «فَع» نشان می‌دهند که در این صورت به آن «مطموس» می‌گویند.