کوره آجرپزی سنتی

دست کم ۵۰۰۰ سال است که آجر ساخته شده از خاک رس به کار می‌رود. گویا اول بار، آن را برای ساختن شهرهایی در بین‌النهرین و دره سند در پاکستان به کار بردند.

کوره‌های آجرپزی در سراسر ایران وجود دارد اما بیشترین کوره‌های آجر دستی در دویست سال گذشته همواره در اطراف تهران بوده‌است. ابتدا در میدان شوش، سپس جاده ری، هاشم‌آباد و شاتره و اکنون بیشتر در پاکدشت ورامین و محمودآباد تهران اما مناطق معروف دیگر ایران برای تولید و صادرات انبوه آجر اصفهان، اهواز، یزد و گناباد است.

آجرکاری از برج شبلی در ایران، مربوط به قرن دوازدهم

[1]

معروف‌ترین بناهای آجری باستانی ایران طاق کسری است. آجر دستی (فشاری) هفت هزار سال است که در ساخت کاخ‌ها، عبادتگاه‌ها، مدرسه‌ها، مسجدها و دیگر ساختمان‌ها به کار می‌رود. در ایران اما امروزه از این صنعت دستی هزاران ساله به جز نقاطی مانند حوالی میدان شوش، جاده ری قدیم و هاشم‌آباد در اطراف تهران هیچ اثری به جای نمانده‌است اما در محمودآباد هنوز تعداد ۳۰ میل دودکش آجری از کوره‌های آجردستی که طول بعضی از آن‌ها تا ۳۰متر می‌رسد و از سال ۱۳۵۶ برای همیشه خاموش شده‌اند هنوز پابرجا است. در اوایل جنگ ایران و عراق هواپیماهای عراق چندبار به جای پالایشگاه تهران این دودکش‌های عظیم آجری را هدف قرار دادند. قبل از برقی شدن این کوره‌ها میله‌های آجری مرتفع کار تهویه و دودکش را انجام می‌دادند. تهران با ساختمان‌های قدیمی و آثار تاریخی خود هم هویتی سنتی وهم بسیارمدرن دارد؛ شمس العماره و دارالفنون، کاخ موزه‌ها، مسجدهای تاریخی، ساختمان‌های آجری منطقه حسن‌آباد و سی تیر، سردر باغ ملی، موزه پست و تلگراف، ساختمان بانک صادرات، ساختمان‌های آجری سبک ساسانی هخامنشی موزه ایران باستان و وزارت خارجه، ساختمان ثبت واسناد، مدارس قدیمی، گنبد چهارسوق بازار بزرگ، بازارچه‌ها، کاروانسراها و ساختمان بسیاری از خانه‌ها و مغازه‌ها در بخش‌های قدیمی شهر تهران؛ زیبایی و هویت خود را مدیون همین آجرها هستند.[2] به‌طور کلی استفاده از آجر در طول تاریخ ایران بسیار گسترده بوده و بناهای بیشماری اعم از آتشکده، مسجد و ساختمان‌های مسکونی به وسیله آجر در ایران ساخته شده‌اند. در حال حاضر با توجه به بالا رفتن تراکم جمعیت و ساخت بناهای چندین طبقه استفاده از آجر در اسکلت این نوع ساختمان‌ها مقدور نیست و از اسکلت‌های فلزی یا بتنی استفاده می‌شود؛ ولی از آجر برای نماسازی استفاده می‌شود یا در قسمتی از سالن و سایر فضاها آجر را به‌طور نمایان بکار می‌برند.[2] آجر از قدیمی‌ترین مصالح ساختمانی است که قدمت آن بنا به عقیده برخی از باستان شناسان به ده هزار سال پیش می‌رسد. در ایران بقایای کوره‌های سفال پزی و آجرپزی در شوش و تپه سیلک کاشان که تاریخ آن‌ها به هزاره چهارم پیش از میلاد می‌رسد پیدا شده‌است. همچنین نشانه‌هایی از تولید و مصرف آجر در هندوستان به دست آمده که حاکی از سابقه شش هزار ساله آجر در آن کشور است. فن استفاده از آجر از آسیای غربی به سوی غرب مصر و سپس به روم و به سمت شرق هندوستان و چین رفته‌است در سده چهارم اروپایی‌ها شروع به استفاده از آجر کردند ولی پس از مدتی از رونق افتاده و رواج مجدد از سده ۱۲ میلادی بوده که ابتدا از ایتالیا شروع شد. در ایران باستان ساختمان‌های بزرگ و زیبایی بنا شده‌اند که پاره‌ای از آن‌ها هنوز پا بر جا هستند. نظیر طاق کسری در غرب ایران قدیم، آرامگاه شاه اسماعیل سامانی در گنبد کاووس و مسجد اصفهان را که با آجر ساخته‌اند همچنینی پل‌ها و سدهای قدیمی مانند پل دختر سد کبار در قم از جمله بناهای قدیمی می‌باشند.

آجرکاری از برج شبلی در ایران، مربوط به قرن دوازدهم

[1]

1. آجرهای رسی شامل: آجر معمولی، آجر نما و آجر مهندسی
2. آجر نسوز
3. آجر ماسه‌ای
4. آجر بتنی
5. آجرهای مخصوص

در ایران هر جا سنگ کم بوده و خاک خوب هم در دسترس بوده‌است آجرپزی و مصرف آجر معمول شده‌است اندازه آجر ایلامی حدود ۱۰×۳۸×۳۸ سانیتی متر بوده پختن و مصرف آجر در زمان ساسانیان گسترش یافته و در ساختمان‌های بزرگ مانند آتشکده‌ها به کار رفته‌است اندازه آجر این دوره جدود ۴۴×۴۴×۷تا ۸ بوده‌است و بعدهای آن ۲۰×۲۰×۳ تا۴ سانتی‌متر کاهش یافت.

در فرش کردن کف ساختمان از آجر بزرگتری به نام آجر کف یا آجر ختائی به ابعاد ۵×۲۵×۲۵ سانتی‌متر یا بزرگتر از آن به نام نظامی در ابعاد ۴۰×۴×۵ سانتی‌متر استفاده می‌شده‌است. برای کف و پشت بام یا نمای دیواره‌های گلی استفاده می‌شده‌است.

1. تهیه خاک مناسب خاک خالی از هرگونه شن
2. آماده‌سازی گل با لگد مال کردن و زیر و رو کردن آن با بیل برای مدتی تا به خوبی حالت چسبندگی پیدا کند
3. قالب‌گیری گل توسط قالب گیر
4. بردن قالب آجر گلی به داخل محوطه برای خشک شدن در آفتاب
5. جمع کردن آجر گلی خشک شده و انبار کردن آن برای خشک شدن کامل
6. بردن آجر گلی به داخل کوره آتش برای پخته شدن در گرمای ۹۵۰ درجه

پس از خشک شدن خشت‌ها را در کوره می‌چینند طرز چیدن آن‌ها طوری است که بین آن‌ها فاصله وجود دارد تا گازهای داغ و شعله بتواند از لای آن‌ها عبور کند کوره‌های آجرپزی سه نوع هستند:

• محمد عجم (۵ آبان ۱۳۹۰). [ «آخرین روزهای آجر دستی ایران»] مقدار |نشانی= را بررسی کنید (کمک). موسسه آفتاب. دریافت‌شده در ۱۸ بهمن ۱۳۹۰.
• تصویرهایی از کوره‌های دستی آجر

در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ کوره آجرپزی سنتی موجود است.