ولیعهد سلطنت مشروطه ایران

پس از پیروزی جنبش مشروطهٔ ایران و تدوین قانون اساسی مشروطه، «ولیعهد سلطنت مشروطهٔ ایران» مقامی در سلطنت مشروطهٔ ایران بود که در اختیار بزرگ‌ترین پسر پادشاه، که مادر ایرانی‌الاصل داشت، قرار می‌گرفت. ولیعهد پس از مرگ یا استعفای شاه یا در شرایطی که شاه قدرت انجام وظایف خود را الی‌الابد از دست می‌داد، به سلطنت می‌رسید. از زمان پیدایش حکومت سلطنت مشروطه در ۱۲۸۵ تا انحلال آن در ۱۳۵۷ این عنوان به ترتیب در اختیار احمدمیرزای قاجار، محمدحسن میرزای قاجار، محمدرضا پهلوی، رضا پهلوی قرار داشت.[1]

در صورتی که شاه فرزند پسر نداشت، بر اساس اصلاحیهٔ ۱۳۰۴ بر قانون اساسی مشروطه تعیین ولیعهد با پیشنهاد شاه و تأیید مجلس شورای ملی صورت می‌گرفت. شاه می‌توانست هر کس را از هر طبقه و فرقه‌ای برای ولایتعهدی پیشنهاد دهد مگر اعضای خاندان قاجار. در قانون اساسی پیش از ۱۳۰۴ هم در صورت بی‌پسری پادشاه، «اکبر خاندان سلطنت» که به نظر می‌رسد به معنی بزرگ خاندان قاجار باشد «با رعایت الاقرب فالاقرب به رتبهٔ ولایت عهد نایل» می‌شد. البته در هر دو قانون اگر برای شاه پسری متولد می‌شد، ولایتعهدی به او می‌رسید.[1]

بر اساس اصلاحیهٔ ۱۳۰۴ بر قانون اساسی مشروطه؛ ولیعهد بایستی در هنگام در اختیار گرفتن سلطنت بیست سال تمام می‌داشت که دو سال بیش از شرط سنی قانون اساسی پیش از ۱۳۰۴ بود که هیجده سال را کافی دانسته بود. در غیر این صورت نایب‌السلطنه‌ای تعیین می‌شد تا هنگام رسیدن ولیعهد به سن قانونی وظایف پادشاهی را بر عهده داشته باشد.[1]

در ۱۴ آبان ۱۳۱۷ در پی ازدواج محمدرضا پهلوی ولیعهد وقت با فوزیه شاهزادهٔ مصری مادهٔ واحده‌ای را مجلس شورای ملی تصویب کرد که امکان اعطای اصلیت ایرانی به پیشنهاد دولت، تصویب مجلس شورای ملی و فرمان پادشاه را ممکن می‌ساخت:[1]

«مادهٔ واحده - منظور از مادر ایرانی الاصل مذکور در اصل ۳۷ متمم قانون اساسی اعم است از مادری که مطابق شق دوم از مادهٔ ۹۷۶ قانون مدنی دارای نسب ایرانی باشد یا مادری که قبل از عقد ازدواج با پادشاه یا ولیعهد ایران به اقتضاء مصالح عالیه کشور به پیشنهاد دولت و تصویب مجلس شورای ملی به موجب فرمان پادشاه عصر صفت ایرانی به او اعطاء شده باشد.»[2]