مقام‌های موسیقی در ادبیات فارسی

نخستین کسی که به صراحت از پرده‌ها نام می‌برد، کیکاووس بن اسکندر نویسنده قابوس‌نامه (۴۵۷ق) است که در فصل آیین و رسم خنیاگری، از ده پرده نام می‌برد:

نخست بر پرده راست چیزی بگوی پس بر رسم هر پرده چون پرده ماهور و پرده عراق و پرده عشاق و پرده زیرافگند و پرده بوسلیک و پرده سپاهان و پرده نو و پرده بسته و پرده راهوی شرط مطربی به‌جای آر.[1]

در قرن ششم، انوری در یکی از اشعارش از پرده‌های «نهاوند»، «رهاوی»، «عراق» و در شعری دیگر از «زنگوله» و «راست» نامبرده است:[2]

خاقانی، دیگر شاعر قرن ششم، نیز در آثارش به دفعات از پرده‌های موسیقی نام برده‌است از جمله:[2]

از جمله آثاری از قرن هفتم هجری که در آن به پرده‌ها اشاره شده دو مورد قابل توجه است. یکی مصیبت‌نامه از عطار که در آن شاعر اشاره می‌کند که تعداد پرده‌ها دوازده‌تا است اما فقط ده پرده را نام می‌برد:[3]

ولی عطار در دو شعر دیگرش دو پردهٔ دیگر را هم نام برده‌است:[4]

در آنچه تا کنون برشمرده شد، نام‌هایی که از مقام‌ها در ادبیات آمده یا ناقص بوده (تمام دوازده مورد را شامل نمی‌شده) یا متفاوت با نامگذاری رایج در حال حاضر است (مثلاً از پرده‌هایی نظیر «مخالف» و «بسته» اسم برده می‌شده که در تقسیم‌بندی‌های جدیدتر اثری از آن نیست). اما در کتاب نصاب‌الصبیان که آن هم مربوط به قرن هفتم هجری است، یازده مقام موسیقی نام برده شده‌است (همگی به جز بزرگ) که نامشان با نامگذاری رایج در حال حاضر مطابقت دارد:[2]

مولوی در دو غزلش از بیشتر مقام‌های موسیقی یادکرده‌است. یکی در غزلی است در دیوان شمس از یازده مقام (به‌جز نوا) نام می‌برد:[7]

دیگری در غزل دیگری در دیوان شمس است که در آن مولوی از ده مقام (به جز زیر بزرگ و زیر کوچک) نام می‌برد و به دستگاه چهارگاه هم اشاره می‌کند.[8]

جمال الدین سلمان در یکی از غزل‌هایش از مقامی با نام دلنواز و ... نام برده‌است:[9]

جدول زیر، نام پرده‌هایی که در رسالهٔ نیشابوری (ابتدای قرن ششم هجری) آمده را با آثار دیگر ادیبان تا قرن هفتم هجری مقایسه می‌کند:[2] در سطر آخر نیز نام مقام‌های مطابق، به شکلی که توسط صفی‌الدین ارموی مطرح و پس از او در آثار دیگران نیز تکرار شده، آمده‌است.[10]

• مقام (موسیقی)

• خضرائی، بابک (۱۳۹۱). «مبانی نظری موسیقی دوره سلجوقی در متون قرون پنجم تا هفتم هجری». تاریخ و تمدن اسلامی. ۸ (۱۵): &#۸۲۰۶, ۱۲۵-۱۴۰.