محمدحسین بن خلف تبریزی

محمدحسین بن خَلَف تبریزی یا برهان خَلَف تبریزی متخلص به برهان مؤلف فرهنگ لغت برهان قاطع، تألیف ۱۰۶۲ قمری (۱۰۳۰ هـ. ش/ ۱۶۵۱ م) است. از زندگی او اطلاعی در دست نیست جز اینکه در سدهٔ یازدهم قمری در هند می‌زیست و برهان قاطع را به نام سلطان عبدالله قطب‌شاه در حیدرآباد، دکن تألیف کرد.[1] محمدحسین بن خلف تبریزی، متخلص به «برهان»، صاحب فرهنگ لغت «برهان قاطع» است که در 1062ق/1652م نوشته شده است. او در عهد خود، جامع فنون بود و شعر نیز می‌سرود[۱].

دانسته‌های ما درباره او بسیار اندک است‌. همین‌قدر مى‌دانیم که او اصلاً تبریزی بوده و چون دیگر ارباب فضل و ادب در آن عصر، به هند رفته است‌. او در حیدرآباد دکن اقامت گزید و همنشین کسانى مانند شیخ شمس‌الدین محمد عاملى‌، مشهور به ابن خاتون (د 1059ق‌) بود و حواشى جامع عباسى را به خواهش همو استخراج و مدون ساخت‌. برهان تبریزی همچنین مدتى را در خدمت سلطان عبدالله قطب‌شاه بن قطب‌شاه (حکومت 1036-‌1083ق/1627-‌1672م)، از پادشاهان سلسله قطب‌شاهى هند گذراند و فرهنگ خود را به او هدیه کرد[۲].

از برهان تبریزی‌، علاوه بر این کتاب‌، دو ماده تاریخ هم باقى مانده است‌: یکى درباره تجدید بنای قصر «ندی محل‌» در 1050ق/1640م و دیگری در فتح «اودگیر» در 1053ق/1643م[۳].

سال‌ها پیش از تألیف برهان قاطع‌، گسترش زبان فارسی در منطقه و انتشار دیوان شاعران بزرگ در دربار سلاطین هند مانند اکبر، جهان‌گیر و شاه‌جهان‌، سبب شده بود که تمایلى عمومى نسبت به درک ظرایف و دقایق آثار این شاعران پدید آید؛ بدین‌سبب‌، ادیبان و لغت‌شناسان به نگارش و تدوین فرهنگ‌های فارسی روی آوردند و بدین‌ترتیب‌، دو دوره فرهنگ‌نویسى شکل گرفت‌: دوره نخست که تا سده 11ق‌، ادامه یافت‌، دوره جمع‌آوری لغات است و دوره دوم که از سده 11ق، آغاز مى‌شود، دوره‌ای است که در آن لغات مورد نقد و تحقیق نیز قرار گرفت‌. برهان قاطع، متعلق به دوره نخست است.[۴].