فرستادن دانشجو به خارج در ایران

در دورهٔ صفوی به دلیل دشمنی ایران و اروپا با امپراتوری عثمانی، نوعی نزدیکی و ارتباط میان ایران و کشورهای اروپایی برقرار شد. برای نخستین بار شاه عباس دوم که دلبستهٔ نقاشی اروپایی شده بود در سال ۱۰۵۲ چند تن را برای یادگیری این هنر به رم فرستاد. از جملهٔ این افراد، محمد زمان فرزند حاجی یوسف است که سبک نقاشی ایران را دگرگون کرد و سبک اروپایی واقعگرا و طبیعی را وارد ایران کرد. پس از این کار تا زمان فتحعلی شاه قاجار به دلیل نابه‌سامانی اوضاع ایران، در زمینهٔ فرستادن دانشجو به خارج اقدامی صورت نگرفت.[2]

در دورهٔ قاجار و پس از جنگ‌های ایران و روسیه، سیاستمداران ایرانی متوجه عقب‌ماندگی ایران از کشورهای اروپایی در زمینهٔ علم و صنعت شدند و افرادی را برای فراگیری علوم و فنون به فرنگ فرستادند.

در سال ۱۱۹۰ خورشیدی، عباس میرزا به توصیهٔ میرزا بزرگ قائم مقام (پدر قائم مقام فراهانی)، دو تن را برای آموختن نقاشی و پزشکی به انگلستان فرستاد، این دو تن محمدکاظم فرزند نقاش‌باشی دستگاه نایب السلطنه و حاجی بابا فرزند یکی از سرداران درگذشته عباس میرزا بودند که به همراه وزیرمختار انگلستان به لندن فرستاده شدند.[3] در سال ۱۱۹۴ عباس میرزا، پنج تن را به همراه کلنل دارسی به انگلستان فرستاد، این افراد عبارت بودند از: میرزا صالح شیرازی کازرونی برای یادگیری زبانهای خارجی (فرانسوی، انگلیسی و لاتین) - میرزا سید جعفر برای طب (پزشکی) - میرزا رضا برای مهندسی توپخانه - استاد محمدعلی چخماق‌ساز برای قفل و کلید سازی.[4]

در سال ۱۲۳۰ مدرسهٔ دارالفنون به کوشش امیرکبیر ساخته شد و دیگر اعزام‌شوندگان به خارج ناچار به گذراندن دوره‌های اولیهٔ تحصیل در خارج نبودند و می‌توانستند تحصیلاتشان را تا حد متوسطه در ایران انجام دهند.[5]

گفتنی است که مقصد بیشتر دانشجویان در زمان قاجار و رضا شاه، فرانسه بوده است.[6]

از سال ۱۲۳۷ که ۴۲ تن (که بیشترشان دانش‌آموختگان دارالفنون بودند) تا سال ۱۲۹۰ از سوی دولت کسی برای تحصیلات عالی به خارج فرستاده نشد که دلیل آن استبداد ناصرالدین شاه و نگرانی وی از افکار آزادی‌خواهانهٔ کسانی بود که فرنگ بازمی‌گشتند و همچنین نگرانی مردم از لامذهب شدن و افکار فرنگی‌مابانه از فرنگ برگشتگان بود. در دورهٔ مظفرالدین شاه (۱۲۷۵ تا ۱۲۸۵) هم به دلیل ضعف دولت و نابه‌سامانی اوضاع دربارهٔ فرستادن دانشجو به خارج عملی صورت نگرفت تا اینکه در پی انقلاب مشروطه (۶-۱۲۸۵) و احساس نیاز به تحول در کشور، در سال ۱۲۹۰ افرادی برای تحصیل از سوی دولت به خارج فرستاده شدند.[7]

با روی کار آمدن رضا خان تحول بزرگی در شمار دانشجویان اعزامی به خارج به وجود آمد. به طوری که در سال ۱۳۰۱، ۶۰ تن برای فراگیری فنون نظامی به فرانسه فرستاده شدند.و در سالهای بعد رشته های تحصیلی دیگر بجز امور نظامی هم در دستور کار قرار گرفت . در زمان رضا شاه و در شهریور 1308 خورشیدی برابر با تصویب لایحه وزارت معارف،100 دانشجوی ممتاز ایرانی با بورس دولتی عازم اروپا گشتند تا تحصیل علم و دانش بیاموزند، با اتمام تحصیلات به هر کدام مشاغل مهم اداری و دانشگاهی و لشکری مملکت اعطا شد تا زیربنای استقلال ملی میهنی کشور را فراهم کنند رضا شاه نسبت به وزارت فرهنگ و شاگردان مدارس سخت علاقمند بود و مخصوصأ میل داشت وزارت فرهنگ از آن رخوت و سستی دیرینه اش بدر آمده کاری بزرگ را آغاز کند، بدستور وی وزارت معارف لایحه ای تنظیم کرد و آن را به مجلس پیشنهاد نمود که از آخر سال تحصیلی امسال برای مدت پنج سال، سالی یکصد نفر محصل جهت تحصیل در رشته های مختلف به اروپا اعزام شوند (بر حسب پیشنهاد وزارت فرهنگ، شاگردان اول و دوم دانشکده‌های دانشگاه تهران و دیگر مدارس عالی، برای اعزام به خارج در نظر گرفته شدند و این روند، تا بروی کار آمدن رژیم اسلامی همچنان با تغییری در جزئیات ادامه داشت)، چیزی نگذشت که مجلس لایحه را تصویب نمود و بودجه ای نیز توسط آقای تقی زاده وزیر مالیه وقت تهیه گردید و از میان محصلین واجد شرایط برای نخستین بار صد نفر انتخاب شدند تا به خارج اعزام گردند. در دیدار با دانشجویان انتخاب شده، رضا شاه به دانشجویان نزدیک شد و آنان به دور ایشان حلقه زدند. وی با یک یک آنان دست داد و خطاب به آنها گفت؛ آیا میدانید که شماها برای چه به خارج میفرستیم؟ لحظه ای سکوت حکمفرما شد و سپس یکی از شاگردان جرأت به خرج داد و گفت؛ برای تحصیلات عالیه تا به مملکت خدمت بکنیم. شاه نگاهش را به او دوخت و بعد خطاب به محصلین گفت؛ ببینید آقایان! فرض میکنیم من و شما نسبت به هم وظایفی داریم. درست شد؟ وظیفه من مراقبت از شماهاست، و وظایف شماها اندوختن علم و دانش ...

در دورۀ رضا شاه چند دوره دانشجو به خارج از کشور اعزام گردید که همین افراد بنیانگذاران بسیاری از شاخه های علوم و فنون و صنایع نوین در ایران طی دهه های سوم تا پنجم قرن جاری خورشیدی در ایران شدند. مهمترین مقصد های دانشجویان ایرانی اعزامی، به ترتیب فرانسه و آلمان و انگلستان و در درجات بعدی آمریکا و .... بود.

اکنون معمولاً در سطح تحصیلات تکمیلی، دانشجویان به عنوان بورسیه به خارج از کشور فرستاده می‌شوند.

براساس دستورالعمل اداره کل بورس وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران، نفرات اول تا سوم دانش‌آموختگان دورهٔ کارشناسی ارشد، دانشجویان نمونه کشوری در دورهٔ کارشناسی ارشد برابر با آیین‌نامه انتخاب دانشجویان نمونه با تأیید معاونت دانشجویی وزارت علوم یا معاونت آموزشی وزارت بهداشت، داشتن کتب تألیفی یا ترجمه شده در زمینه‌های علمی، دارا بودن دست‌کم یک مقاله چاپ شده در مجله‌های علمی-پژوهشی داخل یا خارج از کشور در زمینه‌های علمی، دارا بودن گواهی مجری بودن در انجام طرح‌های تحقیقاتی کاربردی پایان‌یافته مورد نیاز کشور و نیز مخترعان و مکتشفان که اختراعات و اکتشافات آنان در سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی به ثبت رسیده باشد، برگزیدگان رتبه‌های اول تا سوم جشنواره‌های خوازمی، فارابی و رازی، ارائه‌دهندگان پیشنهاد سبک‌های هنری کاربردی با تأیید از مراجع ذیربط و مربیان آموزشی و پژوهشی می‌توانند در فراخوان بورس تحصیل خارج از ایران ثبت‌نام کنند.[8][9]

• حاضری، علی‌محمد، روند اعزام دانشجو در ایران، سمت، ۱۳۷۲.
• تأملی در شکل‌گیری آموزش و پرورش و آموزش عالی، مؤسسهٔ فرهنگی قدر ولایت، ۱۳۸۳.
• درانی، کمال، تاریخ آموزش و پرورش ایران قبل و بعد اسلام، سمت، ۱۳۷۶.