علی مظاهری (تاریخ‌نگار)
علی مظاهری تاریخ‌نگار و جامعه‌شناس اهل ایران بود که پیروان مکتب آنال محسوب می‌شد.
علی مظاهری | |
|---|---|
| زاده | ۱۲۹۳ خورشیدی تهران، ایران |
| درگذشته | فرانسه |
| پیشه | تاریخ‌نگار |
| دانشگاه | دانشگاه سوربن |
| سبک نوشتاری | مکتب آنال |
| کتاب‌ها | زندگی روزمرهٔ مسلمانان در سده‌های میانه از سدهٔ دهم تا سیزدهم میلادی جادهٔ ابریشم گنجینه‌های ایران مقدمه‌ای بر تاریخ ایران بر اساس سیستم‌های علم حساب و سبمولیسم اعداد |
| مقاله‌ها | تاریخ ملل مسلمان در قرن نوزدهم» در جلد پنجم تاریخ جهانی بشریت |
زندگی
علی مظاهری در سال ۱۲۹۳ خورشیدی در تهران زاده شد و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه در تهران، به‌سبب احراز درجهٔ ممتاز در دیپلم، با بورس دولتی به فرانسه اعزام شد. وی تحصیلات خود را در دانشسرای سن کلو و شارتر (۱۳۱۱ – ۱۳۰۷ هـ - ش) و دانشگاه سوربن ادامه داد و در سن ۲۴ سالگی پایان‌نامهٔ دکتری خود در رشتهٔ جامعه‌شناسی را تحت عنوان خانوادهٔ ایرانی در ادوار پیش از اسلام زیر نظر پل فوکونه دفاع کرد. وی همسری فرانسوی اختیار کرد و در روستایی در جنوب غربی فرانسه در طی جنگ جهانی دوم به تحقیق و کشاورزی پرداخت. پس از پایان جنگ با سمت کارشناس نسخ خطّی فارسی وارد کتابخانه ملی پاریس شد. در آنجا وی مجموعه‌ای از آثار عصر آل بویه را سامان داد. آشنایی وی با آن کتب دستمایهٔ تألیف کتاب زندگی روزمرهٔ مسلمانان در سده‌های میانه از سدهٔ دهم تا سیزدهم میلادی شد که از دیدگاه جامعه‌شناسی تاریخی و تاریخ علم به بررسی موضوعات مورد بحث پرداخته‌است.[1]
مظاهری در سال ۱۳۲۶ خورشیدی عضو فرهنگستان بین‌المللی تاریخ علوم شد و مقالهٔ مهم معنی فلک ریزه دهر از نظر خیاّم را در نشریهٔ آرشیو بین‌المللی تاریخ علوم چاپ کرد و در ۱۳۲۸ خورشیدی عضو مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه شد.
در سال ۱۳۳۵ خورشیدی، مظاهری به‌عنوان مدّرس مدرسهٔ مطالعات عالیهٔ علوم اجتماعی برگزیده شد و بنا به دعوت سازمان یونسکو، بخش موسوم به «تاریخ ملل مسلمان در قرن نوزدهم» را در جلد پنجم تاریخ جهانی بشریت و مجموعه‌های مشابهی چون نقش اعراب (مسلمانان) در تاریخ جهانی علم به عهده گرفت.
وی در سال ۱۳۴۲ خورشیدی رسالهٔ دکتری دیگری، این بار در حوزهٔ تاریخ علوم، به دانشگاه پاریس ارائه داد که به مبادی ایرانی علم حساب معروف شد و در همین راه کتاب جبر و مقابلهٔ کوشیار جیلی و محاسبات اعشاری شصت‌گانی او را از زبان عربی به زبان فرانسوی ترجمه کرد و آن را با تعابیر علم ریاضی امروز تفسیر کرد.[2]
در سال ۱۳۴۸ خورشیدی، علاوه بر کتاب گنجینه‌های ایران دربارهٔ هنر و معماری ایران، در کتاب مقدمه‌ای بر تاریخ ایران بر اساس سیستم‌های علم حساب و سبمولیسم اعداد به مطالعهٔ تطبیقی تمدن‌های گوناگون با تمدن ایران پرداخت. روش این تحقیق، بر ادراک نسبت‌های متشابه (آنالوژی) مبتنی است. در ۱۳۵۱ خورشیدی ترجمهٔ فرانسوی کتاب عربی انباط المیاه الخفیه (استخراج آب‌های نهانی) تألیف ۴۱۸ هـ. ق اثر محمد کرجی مهندس و مسّاح ایرانی را در دانشگاه نیس در جنوب فرانسه به چاپ رساند. در همین زمینه مقالاتی به فارسی از وی در مجلاتی چون یغما، ارمغان و وحید منتشر می‌شد. مقالات فرانسوی وی نیز در نشریهٔ افکار شیعه، مجلهٔ نامهٔ ایرانی (از جمله مقاله‌ای در باب ناشناخته ماندن زردشت، و مقاله‌ای دیگر در باب مانی و عرفان گنوسی و دیگری در باب مزدک و کمونیسم ایرانیِ او)، زمان و مجلهٔ آنال به زیور طبع آراسته می‌شد؛ و غالباً در باب دستاوردهای فرهنگی و تمدنی مشرق‌زمین و نقش آن‌ها در توسعهٔ تاریخی اروپا بود؛ که از آن جمله است مقاله‌ای در باب منشأ علم حساب (یا معدل) در میان رومیان بود.[3]
مظاهری بین سال‌های ۱۳۵۲–۱۳۴۸ خورشیدی به تدریس «تاریخ ایران به لحاظ فرهنگی» در مدرسهٔ عالی علوم اجتماعی پاریس پرداخت، البته عنوان کلّی درس او پامیر تا فرات بود. در گذشت همسر مظاهری در سال ۱۳۵۵ مانع انتشار آثار اخیر وی شد و نیز او را به عزلت و پناه بردن به جهان فلسفه واداشت که تدوین واژه‌نامهٔ اصطلاحات فلسفی فارسی حاصل آن است که تا کنون چاپ نشده‌است.[4]
مظاهری سرانجام در سال ۱۳۷۹ در فرانسه در عزلت درگذشت.
مکتب آنال در ایران
از حیث تاریخ‌نگری، می‌توان علی مظاهری را با نگارش کتاب جادهٔ ابریشم، نخستین مورخ آنالیست ایرانی دانست که نظریهٔ اروپامحورِ جادهٔ ابریشم را به چالش طلبیده بود. او در عوض مرکزیت جاده را به مشرق‌زمین یعنی جهان ایرانی و تمدن چینی برده و ضمن ارائهٔ سفرنامه‌های شرقی (ایرانی و چینی) با حواشی پرمغزی که بر آن‌ها زده، جایگاه ایران و جهان اسلام را در این میانه به تصویر کشیده‌است.
از حیث تاریخ‌نگاری، روش او به‌تدریج تکامل یافته و از تاریخ اجتماعی به سبک نسل اول و دوم مورخان فرانسوی مکتب آنال سرچشمه گرفته، با مطالعهٔ منابع و نسخ خطی فراوان ایرانی و اسلامی موجود در کتابخانه‌های اروپایی، به‌تدریج رنگ و بوی ایرانی و شرقی و بومی گرفته و در کتاب جادهٔ ابریشم خاصه در حواشی آن کتاب به کمال رسیده است. روش او به‌طور کلی ابداعی و نوین است. چنان‌که برخلاف سنن رایج در تاریخ‌نگاری ایرانی، به مطالعات بین‌رشته‌ای پرداخته و گسترهٔ وسیعی از منابع را اعم از تاریخی، جغرافیایی، و حتی ادبی و دیوان‌های شاعران و نیز کتب تاریخ علم را به عنوان منابعی قابل استفاده در تاریخ‌نگاری اقتصادی در نظر گرفته‌است.[5]
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- بحرانی‌پور، علی (۱۳۹۲). «تلاش‌هایی برای بومی‌سازی مکتب آنال؛ مطالعهٔ موردی: دیدگاه‌های استاد علی مظاهری در فصل‌های میانی کتاب جادهٔ ابریشم». تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری. سال بیست و سوم (۱۲): ۵–۳۸.