سرگذشت حاجی بابای اصفهانی

میرزا حبیب اصفهانی این اثر را به روش آزاد یا اقتباس به فارسی ترجمه کرده‌است. این ترجمه به دلیل نثر روان و یکدست یکی از نخستین شاهکارهای ترجمه در زبان فارسی است[1].

این اثر ابتدا در هندوستان به نام شیخ احمد روحی به عنوان مترجم چاپ شد و تا مدت‌ها تصور می‌شد او این اثر را از فرانسه به فارسی برگردانده‌است اما بعداً به همت حسن کامشاد اثبات شد که ترجمهٔ این کتاب به فارسی کار میرزا حبیب اصفهانی است.[2]

کریم امامی، مترجم و منتقد ترجمه، در مقاله‌ای که اولین بار در زمستان ۱۳۵۳ در دفتر هشتم کتاب امروز به چاپ رسیده‌است به بررسی دقیق این ترجمه (و مقایسهٔ آن با نسخه‌های انگلیسی و فرانسوی) پرداخته و نتیجهٔ او این است که این ترجمه هرچقدر خوب باشد ترجمهٔ دقیقی نیست و اضافات و کمی‌هایی دارد.

آنچه در زیر آمده خلاصه ایست از فصل ۱۹ این کتاب:[3][4]

میرزا حکیم گفت رفتار فرنگی‌ها با رفتار ما ضد و نقیض است. بجای اینکه موی سر را بتراشند و ریش را ول کنند، ریش را می‌تراشند و موی سر را ول می‌کنند. روی چوب و تخته می‌نشینند ولی ما روی زمین می‌نشینیم، با کارد چنگال غذا می‌خورند ولی ما با دست می‌خوریم، آن‌ها همیشه متحرکند ولی ما همیشه ساکنیم، لباس تنگ می‌پوشند ما لباس گشاد، نماز نمی‌کنند ولی ما روزی ۵ وقت نماز می‌کنیم، در نزد آنها اختیار با زن است در نزد ما اختیار با مرد است، زنهایشان یک وری روی اسب می‌نشینند ولی زنان ما راست سوار می‌شوند، ایستاده قضای حاجت می‌کنند ما نشسته، شراب را حلال می‌دانند و کم می‌خورند ولی ما حرام می‌دانیم و زیاد می‌خوریم؛ ولی آنچه مسلم است این است که فرنگی‌ها نجس‌ترین و کثیف‌ترین مخلوق روی زمین هستند چرا که همه چیز را حلال می‌دانند و همه جور حیوانی می‌خورند حتی خوک، سنگ پشت و قورباغه. مرده را با دست تشریح می‌کنند بدون اینکه بعد از آن غسل میت بجا آورند. نه غسل جنابت سرشان می‌شود، نه تیمم بدل از غسل. اگر دیدی که فرنگی از چیزی که متعلق به توست خوشش آمده مبادا پیشکش بگویی که باخته‌ای، گفتن تو همان و بردن فرنگی همان.

• انتشار این کتاب موجب خشم فتحعلی‌شاه شد. نویسنده در مقدمه قسمت دوم کتاب به این موضوع اشاره کرده‌است.
• برخی وقایع کتاب ریشه در خاطرات نویسنده دارد مثلاً به موضوع معرفی سیب‌زمینی به دربار ایران پرداخته است. با این حال اکثر وقایعی که در این کتاب نقل شده داستان‌پردازی است اما برخی مطبوعات بعضی از آن‌ها را با واقعیت اشتباه گرفته‌اند. مثلاً نامه منتسب به فتحعلی شاه که این گونه شروع می‌شود، بخشی از رمان است: «از جمله اولاً بر ذمت همت تو لازم است که به‌درستی تحقیق کنی که وسعت ملک فرنگستان چقدر است؟ کسی بنام پادشاه فرنگ هست یا نه؟ و در صورت بودن، پایتختش کجاست؟.....»
• در بخشی از داستان به اسیر کردن زنان گرجی در جریان جنگ با روسیه و فرستادن آن‌ها به حرمسرای صاحب‌منصبان ایران اشاره کرده‌است. این وقایع چند سال بعد موجب به غائله قتل الکساندر گریبایدوف شد.
• در مقدمه کتاب دوم یک نامه و پاسخ آن درج شده. نویسنده نامه کسی است که به تازگی به مقام صدراعظمی رسیده (الهیار آصف‌الدوله) است. او می‌گوید که می‌داند شخصیت «میرزا فیروز» در واقع خود آصف‌الدوله بوده‌است.

در سال ۱۹۵۴ فیلمی به همین عنوان ساخته شد. به جز عنوان، بخشی از این فیلمنامه نیز از داستان حاجی بابا اقتباس شده‌است اما در فیلم به ماجرای زندگی پرنسس فوزیه، پرنس نصرالدین و خلیفه می‌پردازد به‌طور کلی خارج از داستان کتاب است. در این فیلم جان درک در نقش حاجی‌بابا، الین استوارت در نقش پرنسس فوزیه، آماندا بلیک در نقش سرکرده ترکمن‌ها و توماس گومز در نقش عثمان‌آقا به ایفای نقش پرداخته‌اند.

مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به سرگذشت حاجی بابای اصفهانی در ویکی‌گفتاورد موجود است.

• صد سال داستان‌نویسی نوشته حسن عابدینی