ریشه‌شناسی نام گندیشاپور
به نوشته ریچارد فرای، کلمه گندیشاپور، تحریف شده نام «وِه آنتیُخ شاپور» یعنی «بهتر از آنتیُخ را شاپور ساخته» است. بر اثر جنگ‌های شاپور یکم با روم، شاهنشاه ساسانی، اسیران رومی را در فارس و خوزستان اسکان می‌داد و با توانایی آنها، بند قیصر بر روی رود کارون ساخت و کاخ بیشاپور را موزائیک کرد. این رفتار شاپور یکم، سرآغاز ریشه دوانیدن مسیحیت در جنوب ایران گشت.[1]
اما دنیل پاتس، استدلال می‌کند که گندیشاپور، پیشینه‌ای به درازای سلسله اشکانی دارد. بن‌مایه حرفهای او، دو کتیبه یونانی‌زبان در شوش است که نام یک آبراهه را، گندیوسوس (نام علمی: Gondeisos) نامیده‌است.
به نظر شاپور شهبازی، گندیشاپور، برگرفته از نام ایرانی «گوند-دژ» به معنی «قلعه نظامی» است که دنیل پاتس را به این فرضیه کشانده، که این‌طور فرض کرد که «گند دز»، نام مکانی است که بایستی از رودخانه آب دز وام گرفته شده باشد. بنابر استدلال او، زمانی که شاپور یکم، شهر را بازسازی کرد، «گُند دژ»، تبدیل به «گوند دژ» یا «گوند دزِ شاپور» تبدیل گشت، در حالی که تبعیدی‌های آنتیُخ (امروزه انطاکیه؛ شهری بنا شده بر روی رود عاصی بنا گشته) را در این شهر اسکان داد و شعار «[این شهر] بهتر از آنتیوخیای شاپور [است]»، را ترویج داد.
با کاوش باستان‌گرایانه ویرانه‌های گندیشاپور، هیچ نشانه‌ای مبنی بر حضور تمدن پیش-ساسانی یافت نشد و پرونده این تناقضات، بسته شد.[2] به گزارش طبری، سازنده گندیشاپور، شاپور یکم ساسانی است. آورده‌اند که این شهر در ۲۶۰ میلادی، به دنبال پیروزی شاپور یکم بر والریانوس، امپراتور روم (حک:۲۵۳–۲۶۰ میلادی)، به دست اسیران رومی ساخته شد و ایرانیان، اسیران را در این محل سکنا دادند. نام شهر ابتدا وِه‌اَندیو شاپور/ وِه‌اَنتیوک شاپور «به از انطاکیه شاپور» (یعنی شهری که شاپور آن را بهتر از انطاکیه بنا کرد)، بود و بعداً گندیشاپور و جندیشاپور نامیده شد.
نام آن به صورت نیلاب نیز ضبط شده و چون مباشر شاپور برای احداث این شهر شخصی به نام بیل بوده‌است، آن را بیل و بیل‌آباد نیز نامیده‌اند.
قفطی، بر اساس افسانه‌ای، نام این شهر را مرکب از دو نام «جُندا» و «شاپور» دانسته و نوشته‌است که شاپور اول ساسانی، پس از صلح با امپراتور روم (آورلیانوس، حکومت: ۲۷۰–۲۷۵ میلادی)، با دخترش ازدواج کرد و دستور به ساخت شهری همچون کنستانتینوپل را برای همسرش داد.
مکان این شهر، در یکی از آبادی‌های خوزستان، متعلق به شخصی به نام جُندا، احداث شد. اهالی، بنای این شهر را به «جندا و شاپور» نسبت دادند. همراه دختر آورلیانوس، تعدادی از پزشکان متبحر و پیشه‌وران و صاحبان حرفهای دیگر از کنستانتینوپل به جندی‌شاور رفتند و به تربیت شاگرد مشغول گشتند.[3]
در دوره ساسانیان مقامی نظامی وجود داشت با عنوان گندی سالار، به معنای فرمانده نظامیان روستایی. هم‌اکنون در زبان کردی و دیگر زبان‌های با پیشینه تاریخی بلند، روستا را گُند می‌نامند. پس با این تفاسیر جندی شاپور را می‌توان عربی شده واژه گندی شاپور و به معنای «روستا یا دهکده شاپور» دانست.
پانویس
منابع
- جلیلیان، شهرام (۱۳۹۱). «نامواژهٔ جندیشاپور: معنا و مفهوم آن». مجلهٔ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. پاییز و زمستان (۱۱): ۴۹–۶۲. دریافت‌شده در ۱۶ سپتامبر ۲۰۱۷.
- فرای، ریچارد نلسون (۱۳۸۸). تاریخ باستانی ایران. ترجمهٔ مسعود رجب‌نیا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۲۹۲-۵.
- کریمی، اصغر (۱۳۸۶). «جُندیشاپور، شهر». دانشنامه جهان اسلام. ۱۱. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی. ص. ۳۷–۴۲. شابک ۹۶۴-۴۴۷-۰۱۲-۵. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۲-۰۶-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۲-۰۶-۲۱.
- Shapur Shahbazi, A (2003). "GONDĒŠĀPUR, i. THE CITY". Encyclopædia Iranica. ۱۱. new york: Bibliotheca Persica Press. p. ۱۳۱–۱۳۵. Retrieved ۲۰۱۲-۰۵-۳۱.